1-ше вўдыш?. Гармонь сем почеш мурен-куштен, йыр погынышо ўдыр-рвезе-влак дене кутырен, лыжга кўсле семым колыштын, икмыняр ий ше?гек кайымыла веле чучеш.
2-шо вўдыш?. Тидлан амалжат уло, вет таче мемнан кугезына-влакым да марий он-влакым шарныме Марий талешке кече.
1-шо вўдыш?. 1556 ий 26 апрельыште, кызытсе Малмыж кундемыште, Марий лужавуй кугу кредалмашеш колен. Тудым кўкш? курык вуеш тоеныт. Кызыт тудым Болтуш курык маныт, воктенже улшо ялымат тудын лўмжє дене лўмдат.
2-ше вўдыш?. 1917 ийыште Пошкырт кундемысе Пўр? (Бирск) олаште Марий-влакын икымше съездыштышт тале просветитель Павел Петрович Глезденев 26 апрельыште Марий талешкын кечыжым эртараш ўжын. Тылеч вара шуко ий эртымек, 1990 ийыште «Марий ушем» мер толкын Талешке кечым палемдаш пунчалын, сандене таче ме тендан ден пырля Талешке кечым пайремлена.
1-ше вўдыш?. Талешке – тиде калык герой. Тудо – шке почешыже калыкым вўден на?гаен кертше патыр, тале айдеме, Марий он. Пайремна дене саламлаш мемнан деке пагалыме уна-влак толыныт, айста нунылан мутым пуэна. (Выступатлыше уна-влак мутым налыт.)
____________________________________________________
Саман вашталтме дене ме марий калыкын ончыл е?жым – Оньыжам ойырен налынна. Сандене тудлан мутым пуэна.
_____________________________________________________
2-шо вўдыш?. Кажне калыкын историеш кодшо национальный геройжо уло. Марий калыкынат патырже шагал огыл. Тиде: Мамич Бердей, Токтауш, Акпарс, Акпатыр, Мирон Мумарин, Туга, Канай, Чумбылат, Атурай, Болтуш, Адай да тулеч молат. Нуно марийын у историйжым ыштымаште чапланеныт да курымешлан талешке радамыш кусненыт.
1-ше вўдыш?. А Чумбылат нерген «Илыше кў» легенде тыгай е?-влак дене кугешныме кумылым луктеш.
2-шо вўдыш?. Айста тиде легенде почеш шындыме ужашым ончал лектына.
Чумбылат нерген легендым лудшые?:
Пеш шукерте ожно, марий мландыште Чумбылат он илыме годым, мемнан калык виян да эрыкан лийын. Тунам тудын ваштареш сар дене тарваныше эреак се?алтын. Чумбылат он виян гына огыл, тудо эше чот ушан, шке калыкшым ончыко лукшо айдеме лийын.
Ий-влак эртеныт. Чумбылат он шо‰гемын, сар кердым пе?гыдын кучаш кидвийже кодын огыл. Тунам Мер Ка?ашым чумырен.
– Колыштса мыйын оем!– ойлен тудо.– Марий калыкын тушманже шуко. Кажне кечын эрык мыланна йєсыракын пуалтеш. Але марте мый виян, тале, ушан вуйлатыше лийынам. Но кончен мылам омо, пуйто пасу покшелне тале сарзе шога, а тудын вуй ўмбалныже чал курныж шулдыржо дене кечым петыра. А мландўмбак вўран пыл лишемеш. Шочмо калыкем, мыланем ты тўня гыч каяш жап толын шуын, но шўлышем эрелан тендан пелен кодеш! Шочмо мландышкына шем тушман керылтеш гын, кычкыралза мыйым – кынелам!»
Чумбылат колен. Марий-влак Чумбылатым кўкш? курык вуеш саркуралже дене тоеныт. Воктенже имньыжым пыштеныт. Марий-влак ик жап сайын иленыт, кенета нунын деке тушман керылтын. Й?с? пагытыште Чумбылатым шарналтеныт. Курык деке миеныт да уло йўкын кычкыреныт: «Чумбылат, кынел! Тушман толын!». Мланде чытырналтын, курык кок могырыш тарванен, шке имньыж дене Чумбылат лектын. Чумбылат тушманым чактарен, уэш курык кєргыш имньыж дене йомын.
Тыге шуко жап эртен. Кажне гана Чумбылат марий-влакым тушман деч арален. Йоча-влаклан кугые?ын кычкырымыштым ончаш о?ай лийын, Чумбылатым кынелташ шонен пыштеныт. Курык дек миен кычкыраш тў?алыт. Курык чытырнен, саркыралым кучен, имньым кушкыжын, Чумбылат лектын. Онча – тушман уке! Пурлашке ончалеш: иктат уке, шолаш – иктат уке. Эркын гына курык могырыш каен йомеш. Йоча-влаклан тиде модыш путырак келшен. Вес ганат Чумбылатым тыгакак кынелтат. Тиде ганат Чумбылат кынелын, но ик тушманымат ужын огыл. Шыдыж дене имньым курык деке савырен да йомын. Рвезе-влаклан тиде эшеат келшен. Кумшо ганат мланде чытырналтын, шыдешкыше Чумбылат лектын. Тиде жапыште марий-влак аралыше воктене чумыргеныт. Чумбылат нуным ужын каласен: «Те мыйын полышем огыда акле! Мый тендам чыла тушман деч араленам, мыйым арам ондален кынелташ тў?алында. Мый тендан аралышыда огыл, тушманда лиям! Те мыйым эше шарнен илаш тў?алыда». Тыгай мут дене Чумбылат кийыме верышкыже имньыж дене тарвана. Йєсє пагыт марий-влаклан толын, татар, руш дене сарыште кредалыныт. Кажне гана марий мландыш тушман керылтмеке, Чумбылатын кийыме верышкыже миен, полышым йодыныт. Чумбылат тетла кынелын огыл. Марий-влак Чумбылатын кийыме верышкыже миен кумалаш тў?алыныт: калыклан пиалым, мландўмбалне тыныслыкым йодыныт.
Кўсле йўк йо?га, сценыш ош вургеман е?-влак лектыт. Нуно кидыштышт сортам кученыт, кид йыжы‰ышт кепшылтыме. О?гым ыштен, сортам йыр шынден, кумалыт. Кылдыме кидыштым сорта дене шулыктарат, кидыштым мучыштарат.
1-ше вўдыш?. Ме нигунам она мондо Болтушым, Мамич Бердейым, Токтаушым да шуко тале онна-влакым.
2-шо вўдыш?. Ме эреак шарнаш тў?алына: С. Чавайным, И. Ключников-Палантайым, Й. Кырлям, академик В. Мосоловым, Совет Ушемын Геройжым С. Суворовым, этнографист-фольклорист Т. Ефсеевым да шуко-шуко марий калыкын виян, тале е?ыштым.
1-ше вўдыш?. Лийже тек эре тыныс! Лийже тек мотор! Лийже чапланыше марий калык!
2-ше вўдыш?. Ме чылан икоян лийына гын веле, нелылыкым се?ен, ончык каен кертына. Тугеже икымше ошкылым тидлан ыштена, чыланат пырля кидым кучен куштена.
«Келшымаш» куштымаш ончыкталтеш.
1-шо вўдыш?. «К? улыт мемнан талешкына-влак» викториным иктешлена. Йодыш-влак тыгай улыт:
1. «Талешке» мут мом ончыкта.
Талешке – тиде шке калыкшын эрыкше, пиалже верч талын шогышо, шочмо мландышкыже неле жап годым утарымашым кондышо, мастарлыкшым, вий-куатшым калыкшым чапландарымашке пыштыше чолга е?.
2. Талешке кечым молан 26 апрельыште эртарат?
1552 ийыште Оза? ханство се?алтын. Тылеч вара, марий мландым тўрыснек авалтен налаш манын, руш-влак марий-влакын эрыкан полко-влакым пытараш тў?алыныт. 1556 ий шошым Болтуш кугу вийым поген шуктен да Малмыж ола воктене тушман дене вашлийын. Но вий иктєр лийын огыл. 26 апрельыште руш пушкын томжо Болтушым нелын сусыртен, да тудо колен.
Икымше гана Талешке кечым 1917 ийыште Бирск олаште марий-влакын икымше погыныштышт просветитель да тале мер пашае? П.Глезденев пайремлаш тў?алын. Репрессий жапыште пайремлымым чарненыт. Угыч Марий талешке кече 1990 ий гыч «Марий ушем» мер организацийын тў?алтышыж почеш эртаралтеш.
3. Могай патыр нерген музыкальный произведенийым возымо? Авторжо к? да тиде рольым к?лан модашыже логалын?
Композитор Э. Сапаев марий талешке Акпатыр нерген тыгаяк лўман оперым возен. Тудын премьерыже 1963 ийыште лийын. Тунам Акпатырын рольжым Арсений Венедиктов модын. Тыгак тиде рольышто калык В.Сазоновым ужын.
4. Онар патыр да марий мландыште улшо кўкшака-влак кылдалтыныт мо?
Уке. Кўкшака-влакым эше мемнан эра деч ончыч кок тўжем ий ожно Подонь гыч толшо племена-влак коденыт. Нуно иран йылме дене мутланыше лийыныт, вольыкым онченыт, мландым курал-ўденыт. Той курымысо абашевский племена-влак семын палыме улыт.
Марий-влакын кызытсе илыме верыштышт нуно кужун кучылтын огытыл. Уралыш каеныт. Садлан марий легенде чын манаш огеш лий.
5. «Онар» сўретын авторжо к?, могай ийыште сўретлен?
«Онар» сўретын авторжо – живопись С. Подмарев. 1964 ийыште сўретлен. Тудо 1935 ийыште Угарман кундемысе Ярамово селаште шочын. Марий АССР-ысе Кугыжаныш премийын лауреатше.
6. «Чоткар патыр» скульптурын авторжо к?? Могай ийыште ыштен?
«Чоткар патыр» скульптурын авторжо – живописец В. Козьмин. Скульптурым 1977 ийыште ыштен.
7. Талешке-влакын кийыме верыштым каласыза.
– Болтушын кийыме верже – Киров областьысе Малмыж олаште. Тудым Болтуш курык маныт.
– Чумбылатын курыкшат Киров областьысе Советский районышто верланен.
– Акпатырын шўгар вержат – Киров кундемысе Малмыж районын Кугу Кетек воктене.
8. Талешке радамыш могай й?н дене пуртат?
Тачысе саманыште талешке радамыш пуртымо шотышто кажныжын шке шонымашыже. Туге гынат тиде е? викторинын икымше йодышыжын вашмутшылан келшен толшаш.
Сеныше-влакым шергакан пєлек дене саламлымаш.
1-ше вўдышє. Ужамат, тыште палыше е?-влак погыненыт, а ынде мурен-куштена.
Мурымаш-куштымаш кая.
2-шо вўдыш?. Тыглай мурым шукын мурен моштат, а кє патриот шўлышан мурым пала, тышке толаш ўжына.
«Элнет» (темлалтше муро) йонгалтеш.
(Мутшо В. Регеж-Гороховын)
Элнет, Элнет – йєратыме э?ер.
Кугезе мланде тыйын шочмо вер.
Акретсе мурым колышт йогенат,
Эреак калыкемлан тыршенат.
Припев:
Марий э?ер, йєратыме Элнет!
Кава тек сото лийже ўмбалнет.
Мый єрынам эреак серыштет,
Молан тынар тый кагырген йогет?
Марий элемым тый ужнет улмаш,
Йомакле тўсым шоненат пуаш.
Припев.
Тый тале, патыр Юлышко ушнет,
Куатшым тудын пырт да ешарет.
Сукен, яндар вўдетым подылам,
Тыгаяк пўрымашым пу мылам.
Припев.
1-ше вўдыш?. Сылне мурым колмек, чонетат шула.
Пурет гын е? дек – муро дене пуро
Тушман декат, сай йолташет декат.
Вет е?ын чоным шулыкта сай муро,
А мурышто е? – шўшпык ден иктак.
2-шо вўдыш?. Пеш чын каласыме, муро эре чоным куандара, тудым угыч да угыч колыштмет шуэш. Вашлийза тыланда _____________ансамбль шке мастарлыкшым ончыкта.
Гирьым н?лтымє конкурс эртаралтеш.
1-ше вўдыш?.
Шочмо мланде, шочмо калык – вий!
Шкендым кўш ит шынде нигунам.
Укш пуше?ге деч кўжг? от лий,
Илажат тудлан кєра гына.
2-шо вўдыш?. Кажне калыклан шке йўлаже, тўвыраже шерге, но вес калыкым пагалашлан тудын йылмыжым але тўвыражым палыман.
1-ше вўдыш?. Иканаште йылмым тунемаш ок лий, но пайремыш ўжм? мўндыр унана-влакын куштымашыштым, модышыштым тунем кертына. (Уна-влакын куштымашышт.)
2-шо вўдыш?. У деч у талешке-влак умбакыжат мемнан калыкнан лўмжым чапландарат да пашашт, кумылышт дене кугезына-влак гаяк тале, лўддым?, лектышан, тўвыргє сомылан лийын кодыт.
1-ше вўдыш?. Марий калык шке талешкыже-влаклан эреак вуйым саваш тў?алеш. Нуным ме огына мондо.
МУЧАШ