1-ше вўдыш?. Поро жапда лийже, пагалыме та?-влак.
2-шо вўдыш?. Поро кече, чыла марий родылан.
1-ше вўдыш?. Мландымбаке шукертак лум возын, уремыште теле озалана гынат, марий календарь мыланна кече гыч кечышке, у деч у пайрем кумылым с?ра.
2-шо вўдыш?. Теве тачат ты залышке погынышо кажне айдемын чонжым поро ныжыл кумыл рўпша манын шонена.
1-ше вўдыш?. Чынжымак, марий тиште кечым ме улыжат 1998 ий гыч веле палемдена, туге гынат тудо калыкнан койыш-шоктышыжым, уш-акылжым да чумыр илышнам пойдарен шогышо моткоч кугу да кўкшын аклыме пайремышке савырнен шуын.
2-шо вўдыш?. Марий тиште… улыжат 1998 ий гыч палемдалтеш… А ончетше гын, тудын историйже курым-курым торашке, акрет годсо пагытышке шуйналтеш да марий тамгашке миен э?ерта.
1-ше вўдыш?. Чын, ондак лийын тамга. А 1775 ийын 10-шо декабрьыште Петербург олан кевытлашкыже икымше марий книга лектеш.
2-шо вўдыш?. Тыге шочеш марий тиште, тачысе марий тиштылан негыз пышталтеш.
1-ше вўдыш?. Тудын шочмыж годсек мландыштына шуко вашталтыш лийын, но тиште ила, калыкнан кумда чонжым, поро шонышыжым тичмашын почын ончыктымаште шке поро, суапле пашажым умбакыже шуя.
2-шо вўдыш?. Мутат уке, марий тиштын вия‰ толмыжо, шочмо йылме дене книга-влакын утларак да утларак савыкталт шогымышт тў?алтыш жапыште юмын шомак дене кылдалтыныт гын, 19 курым мучаште да поснак 20 курым тўналтыште тудо шке куатшым тў‰ шотышто литератур йылмынам вияндымашке виктара.
1-ше вўдыш?. Арам огыл тачысе сылнымутна кумданын да чапланен толмо корныжым эн ончычак тиштынан шочмыж дене кылдена. Тугеже йол ўмбалне пенгыдын шогышо тачысе сылнымутна – тиде эше 18 курымыштак шочшо тиштынан эн чолга икшывыже.
2-шо вўдыш?. Санденак таче марий тиште кечынам ме тудын эн чолга, эн ончылно кайыше марий сылнымутлан – тудын шулдыран поэзийжылан п?леклена да пайрем каснам марий поэзийын порсын ярым гай сылне корнылаж-влак дене сєрастарена.
1-ше вўдыш?. Чынжымак, марий сылнымутлан негызым пышта почеламут корно. Уло кумыл дене ты сомылышко ушнат тунам эше йєршын самырык, а кызыт лўмлє писатель-поэт да ученый-влак: Валериан Васильев, Гурий Кармазин, Николай Мухин, Яков Майоров-Шкетан, Никон Игнатьев, Олык Ипай, Герасимов Микай, Шабдар Осып, Яныш Ялкайн да шуко-шуко молат!
2-шо вўдыш?. Кеч таче нуно мемнан дене пырля уке улыт, но кєргє шонымашышт, чон вургыжмашышт, тыгак чумыр марий илыш радам нунын возен кодымо пашашт да сылнымут корнылашт гочын ўмырешлан калык коклаште кодыт.
1-ше вўдыш?. Но чылажат «Ото» почеламут гыч тў?алеш. 1905 ийыште эрык шўлышеш кушшо 17 ияш рвезе Сергей Чавайн йолташыже-влак коклаште уло йўкын йо?галтарен колта: «Колыштса, мый почеламутым возенам!». Тыге кумда тўнян кава мучко марий чонышто иланыше да шке марий калыкше верч вургыж-йўлыш? икымше сылнымут корно-влак йо?галтыт.
2-шо вўдышо. Кызыт тиде почеламутым колышташ темлена.
Ото
Ик тымык ото уло мемнан элыште.
Шога тудо ото кугу ер серыште.
Тушто ладыра деч ладыра пуше?ге кушкеш,
Тушто мотор деч мотор саска шочеш,
Тушто ужар садер ло?гаште шўшпык шўшка,
Тушто ото гыч ерышке яндар памаш йога.
Тушто шудыжат ужаргырак,
Тушто пеледышыжат моторрак.
Тудо отым мый й?ратем.
Тушто пуше?ге руышым мый вурсем.
2-шо вўдыш?. Марий сылнымутым вия‰ден колтымаште вес марий е? – Майоров-Шкетан тыршен да сылнымутым тўрлє жанр дене пойдарен. Поэзий, драматургий да прозышто шкенжым терген. Шукыж годым Майоров-Шкетаным лудшо-влак мыскара ойлымашыже дене палат, но туге гынат почеламутшо-влак шке куатыштым йомдарен огытыл. Кызыт «Сўан» почеламутшо йо?га.
1-ше вўды?. Йыван Кырля «Путевка в жизнь» икымше йўкан киношто Мустафан рольжым модын. Йыван Кырлян «Шочмо кече» почеламутшо йо?га.
2-шо вўдыш?. Олык Ипай марий поэзийым ончыко шўкалын. Почеламутым возымаште тўрл? размерым кучылтын. Тиде терцина, триолет, октава да молат. Тыланда «Уржа-сорла» почеламутым колышташ темлена.
2-шо вўдыш?. Чынжымак, 20 курым тў?алтыш – тиде марий сылнымутын шочмыжо да шулдырым шаралтыме пагытше. Тыгак тиде пагытыште ош тўням ужыт икымше роман-влак, шочеш у поэме.
1-ше вўдыш?. Но толеш вўран 37-ше ий. Шучко лийын 38-ше ият. Ме нуным тачат чон корштен шарнена.
2-шо вўдыш?. Туге гынат ила шочмо мланде пелен
Туто пырче. Ава тудым шепкаште рўпшен,
Калыклан патыр эргым куштен.
1-ше вўдыш?. Марий сылнымутлан негызым пыштыше калыкнан лўмл? эрге-ўдыржє-влакын шер гай шомак радамыштым амыртен огеш керт шем вий.
2-шо вўдыш?. Угыч одарлана марий сылнымут, поэзий аланышке у тукым толеш.
1-ше вўдыш?. Миклай Казаков, Семен Вишневский, Геннадий Матюковский, Осмин Йыван, Василий Рожкин, Чалай Васлий, Анатолий Бик, Макс Майн, Пет Першут, Шадт Булат да шуко-шуко молат.
2-шо вўдыш?. Огеш керт чактарен нуным эсогыл кугу сарын тулжат.
1-ше вўдыш?. Миклай Казаков «Йєратыме поэзий йолташем» почеламут сборникшылан Сталинский премийым налын. Тиде марий поэзийыште кугу кўкшыт лийын. М. Казаковын шуко почеламутшо-влак гражданский шўлышан улыт. М.Казаковын «Авамлан» почеламутшо йо?га.
Вучо мыйым шып кастене,
Нойышо кечым ужатен;
Вучо волгыдо эрдене,
Сомылкатым т?рлатен;
Вучо шокшын, вучо келгын,
?шаналын эргычлан,
Вучымет моткочак шерге,–
Кумыл нєлтышє тулан.
Шинчавўдым ит йоктаре,
Ит коляне арамеш.
?шанетым ит йомдаре,–
Эргыч се?ыше толеш.
Мый тунам, капкатым почын,
Тый декет пурем, авай.
Вашлият куанле шочшым
Иге мушо кайык гай.
Шучко сарын мўгырымашым
Мый ала тунам мондем,
Кунам угыч еш падырашым
Погена ўстел воктен.
Каласем кугу книгала
Ужын коштмо нергенем.
Ончалат, авай, волгалтын:
Шочмо эргыч пеленет.
Мый мием, но кызыт огыл,
Шо?го ныжыл аваем,
Тый палет, кунаре погым
Сут фашист толен каен.
Тиде верчын кредалмаште
Калык ўчым тўлена.
Але ятыр тул коклаште
Кайышашлык корнына.
Вучо кызыт, кодын шкетын,
Вучо утым шоныде,
Эргыч шокшо кумылетым
Огеш тол вет, шуктыде.
2-шо вўдыш?. «Илыш икте» муро (мутшо Семен Вишневскийын, семже Родион Алексеевын).
1-ше вўдыш?. Семен Вишневский «Куандаре шўмем, Марий Элем» почеламутшо.
2-шо вўдыш?. «Садше ужаргалын» муро (мутшо Геннадий Матюковскийын, семже Иван Молотовын).
1-ше вўдыш?. «Кырык сир – шачмы вел» муро (мутшо Иван Горныйын, семже Юрий Бурдаковын).
1-ше вўдыш?. Ша‰ге марий тиште кечым 1998 ий гыч палемдаш тў?алме манын каласен кодышна. А кушеч тудо шочын, кушеч лектын ты суапле шоныш?
2-шо вўдыш?. Кушеч шочын да кушеч лектын огыл, а тиштына калык илышыште шкенжын кўлешан вержым мужо да курымешлан аклыме лийже манын, к? йўдш?-кече архивлаште шинчен, шымлыме пашам шуктен?
1-ше вўдыш?. Мутат уке, мемнан пагалыме, шке пашашт дене калыкыште кўкш? лўмым сулен налше шанчызе-влакна.
1-ше вўдыш?. Пєртылына марий сылнымут кугорнышко. Тиде кугорно тєр лийын огыл. Репрессий пагыт литературлан нимучашдыме кугу э?гекым конда гын, вара – кугу сарын тулжо.
2-шо вўдыш?. Лач сар деч вара гына моло совет калык дене пырля марий айдеме йо?гыдынрак шўлалта, писатель-поэтна-влакат тўрыс сылнымут аланышке пєртылыт. Марий сылнымут умбакыже вия?еш, тўзлана. Арам огыл кугу сар деч варасе эл илышым, калык кумылым лўмл? поэтна Миклай Казаков тыгерак почын пуа:
«Мый Москваште каем, тєр праван у айдем,
Шочмо мланде нерген куанен муралтем.
Кажне е? саламла мыйым палыме семын».
2-шо вўдыш?. Кугу сарын тул-вўдшє гоч эртыше лўмл? поэтна-влак радамышке у тукым ушна. Тиде – Семен Николаев, Михаил Якимов, Валентин Исенеков, Иван Горный, Николай Егоров, Гани Гадиатов, Давлет Исламов, Валентин Дмитриев, Юрий Галютин. У тукым марий сылнымутын памаш толкынышкыжо йо?гыдо у шўлышым ешара. Нунын дене пырля поэзий аланыштына эше йєршын нєргє моло рвезе ден ўдыр-влак вуйым н?лтат.
1-ше вўдыш?. Каласаш кўлеш, йо?гыдо у шўлышлан поснак кугу йєным 60-шо ийласе эрыкан пагыт ышта. 60-шо ийласе пагытыштак шке шулдыржым Альберт Степанов шаралта.
2-шо вўдыш?. Но поснак кугу кугешнымашым луктеш вес Морко эрге – лўмл? поэт Валентин Колумбын поэзийже. Тудын порсын гай ярымле, келге шонымаш дене негызлалтше ойсавыртышыже-влак кызытат лудшын чонжым ырыктат, уш-акылжым пойдарат.
1-ше вўдыш?. Колумб – марий сылнымут тўняште у, ойыртемалтше кўкшыт. Тудын возымо почеламутшо-влак ятыр томышко чумыргат.
2-шо вўдыш?. А рушлашке кусарыме почеламутшо-влакым иктышке ушаш гын? Тудын сылнымут произведенийже-влак Моско журнал-влакын лаштыклажым веле огыл сєрастареныт, посна книга-влак денат ятыр савыкталтыныт. Тылеч посна тудын возымыжым шке шочмо йылмыж дене украин, эстон, финн, венгр, беларус, татар, башкир, чуваш, мордва, удмурт, коми, хакас калык лудын кертын.
1-ше вўдыш?. Чын, марий сылнымут руш але вес йылмышке ондакат кусаралтын, но Валентин Колумб пашаче марий калыкнан тыматле койыш-шоктышыжо, чон поянлыкше нерген кумда тўня мучко эшеат чот кугешнен муралта, тўнясе лудшылан марийын тўргоч ташлыше порылыкшым кєргє гычак шижаш да умылаш полша.
1-ше вўдыш?. Валентин Колумб. «Тек москвич ила Москваште…» почеламут.
Тек москвич ила Москваште,
А Чукоткышто – чукча,
Мый шкенан марий каваште
Муро турийла чучам.
Лийын пагыт – стих возалтын
Корно мардежла шала,
Да поэзийын возакым
Олтенам пеле-пула.
Чєгытем киен рўда‰ын,
Йўшт? налын шондалем.
А ше?гек ончем – шўй да?ыт
Кодын эллан парымем.
Пўрымаш ден вашпижмаште
Модын нальым шыгавам.
Модыш лийын стих ўмаште,
Кызыт – илыш, та?, авам!
Перныл коштмо корно турто.
Жап – пашазыш савырнаш!
Муро пакчашкем ом пурто,
Кє пайрем йогеш варна.
Кє малаш вочмек, ок шинче
Мом эрла ышташ – пермак!
Вет кечат, кастене шинчын,
Раш пала: лекман эрак.
Шочшо кеч ик стих арняште –
Йєрыж?, лудын, шер темаш.
Огыт вашке шўм пашаште,
Ну, а стих – йєратымаш.
Шижмашем тек, ялт вўдо?го,
Кажнын шўмышкє шарла.
Корныштемже, кўдыро?гыр
Йо?го пўг? йы?гырла.
Тек москвич ила Москваште,
А Чукоткышто – чукча,
Ну, а мый марий каваште
Муро турийла чучам.
2-шо вўдыш?. В. Колумбын почеламутшылан возымо мурымат колаш лиеш. Иктыже «Ни вучалын омыл» муро. Мутшо Валентин Колумбын, семже Вениамин Захаровын.
1-ше вўдыш?. Валентин Колумб «С.Г. Чавайн лўмеш» почеламут.
Мемнан тукымнам шепка гычак толышт;
Мемнан кид гыч илышыш лекме времаште
Чавайнын, Шабдарын, Ипайын да молын
Книгаштым перен шуышт, илыш книгаштым!
Тў?альыч илаш, йо?галташ вел тўнальыч –
Мастарлыкышт дене ушнам се‰ен нальыч.
Нєлтална вуйнам саламлаш нуным шокшын,
А ойго темдале – ялт кушкылым покшым.
Шуэныт шырка?ше пеледышнам тодыл
Да маныныт: «Ончыза, ок лий саскаже».
Но вожшо, вет вожшо марий шўмеш кодын!
Но йўкыштым чылвыр йўк вошт колын кажне!
У илыш, у жап верч кредальыч мо тўрлын –
Тидлан мо умшаштым у жап лўм ден тўчыч?!
Тыгайым ойлет – пуйто шўм возеш кўрлын,
Но шып коштат – ойго чотрак кереш кўчшым.
Романым саклен коден чулым айдеме,
Возен ўмбаланже: «Чыган йылме дене»!
О лўддымє йылме! Иза-шольо полыш!
Кунам калык-влак неле ойгыш логалыт,
Чын верчын шомак-влак салтакла шогалыт –
Нимом огыт шотло, нигєм огыт колышт!
Шке лўмжым чын нале, у жап тольо шолын –
Кычалше, пыдалше, титаклыше пагыт.
Тений муына, мом толен кайышт шолып,
Тений п?ртылеш, мом мемнан дечын агышт.
Куатле «Элнет», угыч нал Чап корнетым!
Йолташ да кугезе Чавайн, ушым теме!
Ниг? огеш керт марий йылме – элнетым
Коштен шоя дене, пўен лавыра дене!
Пич кайыше памаш-влак шинчам угыч почыт,
Эше яндарештын, кумда‰ыт мочоло.
Мемнан пагытеш нуно угычын шочыт,
Тегак ўмыреш, ўмыреш огыт коло!
2-шо вўдыш?. Семен Николаев ятыр почеламутым шке шочмо марий калыкшылан пєлеклен.
Мутшо Семен Николаевын, семже Вениамин Захаровын «Кынел, помыжалт, мый полшем!..» муро.
2-шо вўдыш?. Тений ноябрь мучаште Саранск олаште «Родное слово» финн-угор книга-влаклан пєлеклалтше I-ше тўнямбал фестиваль эртен. Фестивальыште куд тўрлє номинацийыште эн сай финн-угор книга-влак та?асеныт. Мемнан республикат єрдыжеш кодын огыл да кум призым се?ен налын.
Вўдышын лудмо жапыште «Акпатыр» але «Алдиар» опер гыч сем йо?га.
1-ше вўдыш?. Марий тиште, тыйын куатет нимучашдыме. Шонен кертыныт мо 18 курымышто марий тиштылан, варажым марий сылнымутлан негызым пыштыше-влакын шочыктымо паша саскашт, илен-толын, калык илышын кажне луклашкыже шы?ен пура да опера марте кушкын, шарлен толеш манын?
2-шо вўдыш?. Тыштат сылнымут мастар-влак тыршат. Теве «Акпатыр» оперлан либреттым Геннадий Матюковский, Осмин Йыван да Михаил Якимов возеныт гын, «Алдиар» оперлан либреттым возымаште поэт Гани Гадиатовын лывырге йылмыжым палемдыман.
1-ше вўдыш?. Тевыс тудо… марий шомак… ынде опер театрын кугу сценыж гочын йо?га.
1-ше вўдыш?. Ты ныжыл семым колыштын кузе от куане! Тыгодымак кугешнымашым луктеш сем йогыным ямле шомак-влак дене пойдарыше мастар айдеме. Лачак кєргє тичмаш куатан, шке калыкше верчын вургыж йўлышє шулдыран айдемын шўм-чонжо гыч веле йо?галт лектыт ты кўдыратле мутгорно-влак.
Сем иземеш.
2-шо вўдыш?. Нуно тачат мемнан уш-акылнам пойдарат, илышнам моктат, марий лўмнернам чапландарат. Нуно тачат шке пўс? пероштым кид гыч огыт мучыштаре! Нуно! – мемнан ондакысе да тачысе мутмастарна-влак! Нуно! – мемнан тачысе да ончыкыжымат чап лўмыштым кўшнє кучышо писатель ден поэтна-влак! А калык вашешыже нунылан шке пагалымашыжым темла, йєратымашыжым пєлекла, тау мутым ойла.
1-ше вўдыш?. Марий сылнымут памашна кечын ташла, кумда?еш, келгемеш.
2-шо вўдыш?. Тыгодымак ик тукымым вес сылнымут мастар алмашта.
1-ше вўдыш?. Кажне илыш йыжы?ыште у мастар шке мурыжым у семын йо?галтара.
2-шо вўдыш?. Но рўдыжє эре икте кодеш – марий чон, марий пўртўс, марий тўня.
1-ше вўдыш?. Сценыште – тачысе марий чон, тачысе марий тўня.
2-шо вўдыш?. Сценыште – марий сылнымутын кызытсе мутмастарже-влак.
Тачысе поэт-писатель-влакын илышышт да творчествышт дене палдарымаш. Почеламут-влакыштым лудыт:
Т. Пчелкина, А. Иванова, В. Изилянова, В. Осипов-Ярча, Ю. Галютин, В. Регеж-Горохов, А. Петров, И. Горный, Э. Куклина, С. Григорьева, Мардан Рая, А. Тимиркаев, А. Васильев, З. Дудина, З. Висвис, В. Крылов.
Светлана Григорьеван «Тиште кече» почеламутшо.
Кунам возалтын икымше мутна,
У ошкыл шочын волгыдыш вигак.
Тунам нерештын шерге йылмына
Да муын корныжым марий кнага.
Пеледын марий тиште олыкна,
Ме чонлан муынна айват ласкам.
Тўрлалтын ожно йылме солыкна,
Ме кызыт аклена мутер саскам.
Поен толеш гын шерге йылмына,
Чап лийже тыланет, кнага
Лач сукыр кинде гай ойпогына,
?стел ўмбалне лий, марий книга.
Поэт-писатель дене палдарыме коклаште нунын почеламутыштлан возымо муро-влак йо?гат.
1-ше вўдыш?. Марий тиштылан пєлеклалтше марий поэзий касна мучашке лишеме.
2-шо вўдыш?. Марий поэзий – улыжат курым утларак марий каваште шулдыра?ын мура, туге гынат илышнам волгалтарымаште тудын вийже нимучашдыме.
1-ше вўдыш?. Марий Элнан йол ўмбаке шогалме пагытыште тудо калыклан, неле-йєсым се?ен, ончыко ошкылаш полшен, сар жапыште тул-шикшым чактарен.
2-шо вўдыш?. Варажымат илышнам волгалтарымаште Поэт да Поэзий ончыл радамыште лийыныт.
1-ше вўдыш?. Поэт да Поэзий. Тау тыланет, порсын гай йымыжа, аван ныжыл мурыжо гае шыма, шокшо мутгорно.
2-шо вўдыш?. Тау тыланда, марий сылнымут мастар-влак!
МУЧАШ