Илалшырак еҥ деч йодат гын, «ончыч тыге лийын, мыланнат тыге кӱштен кодымо» манын ойлат. Чын, мемнан жап марте аралалт кодшо шуко йÿлаже йўлашке савырнен.Тукым гыч тукымыш вончен, кажне жапыште тудо илыш шотым кучышо вий лийын.

А ожныракше ешыште кугурак изиракым эреак туныктен шоген. Теве, мутлан, мыйын ачам, Николай Григорьевич Ведушев, Кугече кечын эрак кынелын, кече лекме деч ончычак мончаш олтен, авам, Ольга Пайгельдиновна Ведушева, пайремлан у тувыр-йолашым урген ямдылен. Ешыштына 6 икшыве лийынна, кевытыште налаш оксажат ситышын кӱлын да келшен толшыжат чылаж годым лийын огыл. Кызытсе семын школыш сентябрьлан тунемаш кайыме годым у тувырым ямдылымым омат шарне, но кажне Кугече пайремлан у  тувырым чийыме ушешем эрелан  кодын. Мончаш эн ондак пӧръеҥ-влак пурен толыныт, а вара — ӱдырамаш-влак. Тиде йӱлам кажне шуматкечын мончаш олтымо годым кызытат кучена, а Кугече пайремлан у вургемым чылалан налын ямдылем. Авам ойла ыле: «Кугече когыльым яндар капкыл дене ыштыман, кече лекмеш кӱктен лукман. Когыльдам мотор тӱрлыза, уке гын уна-влак толмо годым тендан когыльдам ӱстембаке ом пыште». Тудлан изиракше годым аваже тидымак ойлен. Межат когыльна сай тӱрлалтше манын чотак тыршенна, уна-влак мемнанат пашанам ужышт манын шоненна. А когыльо кӧргылыкым авам кунам ыштен шуктен, ме уждеат кодынна. Но эн тутло лийын. Шарнем: комбым кажне ийын ашныме, а мӧнгыштӧ ашныме комбо шыл кызытсе ончаш налме деч ала-мыняр пачаш тамлырак. Комбо шыл ямде лиймек, тудын лемешыже рис шӱрашым шолтен. Кызыт гын илалшырак-влак деч колынам: ожно шож але шыдаҥ шӱраш деч когыльым кÿэштыныт. Шӱрашыже пушкыдемже манын,  кастенак вÿдыш пыштен коденыт. А когыльышкыжо тӱрлым оптымо: оксам, мÿкшым, шӱчым, пуным, ложашым. Кӧлан мўкш лектын  гын, мÿкшет тӱла, шÿч – куштылгылык, окса — оксалан поян, пун — комбигет шуко лектеш маныныт, ложаш кинде поянлыкым ончыктен.

Авам тамле деч тамле пурам кум-ныл кече ончычак шолтен ямдылен. Йошкар ушменым чойн дене коҥгаш кӱктен лукмек, мясорубко дене тыгыдемдыме. Уржа ложаш дене варен, лепошка-влакым ыштыме. Коҥгам помыла дене ÿштмек, лепошка-влакым, пу кольмыш пыштен, шокшо кермыч ӱмбак рат дене оптымо. Тыгай лепошка-влакым мешак тич ыштен ямдылыме, а вара кажне пайремлан пура шолташ кучылтмо. Но шолтымо годым адак шке радамже, шотшо. Лепошка-влакым шокшо вÿдыш пыштыман. Пушкыдо лиймекше, туржын шалатыман да угыч вӱдым ешарен шолтыман. Авам тушко кеҥежым поген ямдылыме каламбыр (рушлаже «тмин») кушкылым пыштен. Шÿрен налын, пурам кум литран банкышке опталын, кодшыжым юалгырак верыш поген шынден. Посна кружкашке рум овартен да банкышке ешарен. Шоҥешталтын гын, пура йӱаш йӧрышӧ лийын, а вара пытыме семын тушко ешарен шоген. Авамын пураже эн тамле лийын. Чаманен каласем, мый тудын гай пурам шолтен  ом мошто, тудын шке секретше лийын.

А чиялтен ямдылыме чевер муно пайрем кумылым ешарен, Кугече ӱстембалне пайрем сий  лийын. Тиде шотыштат авана туныктен ойлен: «Чыве муным ӱлан ынже мунчо манын,  кӱшкырак тӱчен кочса». Тиде ойым ешыште кызытат ойлена. Ожныракше муно осал вий деч арала манынат ойленыт.

Чыла ямде лиймек, кочанам, Ведушев Григорий Ведушевичым,  вученна. Тудо карт кугыза семын мемнан деке юмым пелешташ толын. Ме чылан юмо лук ваштареш сукалтен шинчынна, а тудо коҥгасе возак ончылан чыра дене орам ыштен ылыжтен да юмылан пелештен. Кум гана тиде тул деке миен. Мом тиде тулышко оптен, мый тунам умылен омыл, но кызыт тыге шонем: икымшылан киндын, кокымшылан  кугече когыльын изи катышыжым да кумшылан пурам тÿчыктен. Ӱстелтӧрыш шинчын, кочкын-йӱын теммек, вигак ташлама йӱмашым эртарен. А тидыжым поснак ме, йоча-влак, чот вученна. Мыланна пурам корка дене пуэныт. Сукалтен шинчын, пундаш марте йӱаш кӱлын. Аванан тамле пуражым шукак йӱын кертынна. Коктын ӱчашен йӱыныт гын, молышт кидым ваш кырен шогеныт да кӧ ончыч йӱын пытарымым шекланеныт.  Кӧ ончыч пытарен, тудлан оксам пуэныт. Тудо жапыште 10 ыр денак кампеткым але эше иктаж весым налаш лийын. Уна-влак пуреныт гын, когыльым кочкын, пурам йӱмек, тауштен, сай сугыньым ойлен коденыт. Ожныракше кугыеҥ-влак, пурам йӱмек, пура коркашке оксам пыштен коденыт манын ойлат.

Тиддеч вара кугурак-влак ваш-ваш унала коштыныт, когыльым кочкыныт да пурам йўыныт. Ме, йоча-влак, ачанан кандыра гыч ыштыме да ӱланже оҥам пыштыме   лўҥгалтышыште лӱҥгалтынна.

Лач тыгай идалыкын эн кугу пайремжын радамже дене Унчо тўвыра пӧртыш погынышо калыкым Унчо кундемысе коллектив-влак палдарышт. Книгагудо пеленысе «Кӱдыроҥгыр» кружокын чолга ӱдырамашыже-влак кече лекме марте суртышто мо ышталтме радам дене палдарышт: мончаш олтымаш, у вургемым чийымаш, когыльым кўктен луктын, эр кечым вашлиймаш. Шлань тўвыра пӧрт пеленысе «Эр кече» фольклор ансамбль юмым пелештен, серлагышым йодын, ӱстелторыштӧ йӱмо-кочмо радам да Кугече модыш-влак дене палдарыш. Уремыште  кок мотор куэ кокласе лӱҥгалтышыште шкешотан йӱлам ончыктышт. Эн ондак вате ден марий йыгыре шинчын лӱҥгалтыч, вес Кугече пайрем марте нунын ешыште йыгыр йоча шочшо манын каласышт. Кокымшылан – ӱдыр ден каче, нунылан  ешым чумыраш да мучашлан шкет качымарийлан пелашым муаш тыланышт. А Кугече лӱҥгалтыш порсын кумылым сандалыкын йӱксӧ корныж марте нӧлтен шогаш тӱҥалеш.

Кугече муным пӧрдыктен модыч, Кугече муно гай пӧрдын-модын илаш тыланышт. Мӧҥган-мӧҥгышт кайымым вӱд йоген модмаш дене мучашлышт.

Кугече эрлашыжым ташлама йӱмашын радамже дене Унчо тӱвыра пӧрт пеленысе «Унчо ӱжара» фольклор коллектив палдарыш. Тыште эн тӱҥжӧ – ойыртемалтше куштымаш. Нуно тиде йўласе куштымашым изишак весемденыт, сценылан келшышым ыштеныт.

Тиде куштымаш нерген 1994 ийысе вўдшор тылзын 29-ше кечыштыже лекше «Кугарня» газетын ик лаштыкыштыже вераҥдыме тунамсе МарНИИ-н шанче пашаеҥже В.Акцоринын «Марий Кугече» кугу статьяштыже лудын пален налаш лиеш. Тудо возен: «Яллаште ожно Кугече арнян кажне пӧръеҥ, пура коркам кучен, йӧратыме ӱдырамашыж дене ты пурам пелыгыч йўын. Вара, келшымыжым кыдал гыч кучен кушташ луктын. Нуно коктын йӧратымаш куштымашым куштеныт». Шанче пашаеҥ эше тидымат палемден: «1887 ийыште Морко кундемысе Унчышто марий туныктышо Гавриил Яковлев «Марий-влакын юмылан ӱшаныме йӱла-влак» книгам Озаҥыште савыктен луктын. Тушто Кугече годым куштымашым Морко кундемысе Унчышто, Вараҥыжыште эртареныт манын возен. Унчышто, мутлан, 12 але 14 пӧрт гыч вате-марий-влак, иктаж пӧртыш погынен, Кугече юмо лӱмеш кумалтышым ыштеныт, вара кочкыныт, йӱыныт. Ӱстелтор гыч лекмеке, «ташлама корка» — йўлам шуктеныт. Тиде йӱлаже Ташлама кече дене, Кугече ужатыме кече дене, кылдалтын. Шӱвырзӧ куштымо семым шокташ тӱҥалмеке, тудын воктене шинчыше кокла гыч южышт совым кыреныт да, йолышт дене тӱмыр кырымашым алмаштен, ритмым пуэныт. Кушташ иктаж-могай пӧръеҥ ден ӱдырамашым кычкырал луктыныт. Пӧръеҥже, упшым чиен, карт кугыза деке миен. Карт кугыза деч пура коркам налын, изиш пуражым подылеш, вара, кушталтен, пура корка дене омса воктен шогышо ӱдырамаш деке мия. Миен шумеке, нуно пурам пеле-пеле йӱыт. Пурам йӱмеке, пӧръеҥ яра корка дене карт кугыза деке кушталтен пӧртылеш, коркам тудлан кучыкта да тудын ончылан вуйым савалта. Вара уэш тудо ӱдырамаш деке куштен кая. Ваштарешыже ӱдырамашат чӱчкалтен толеш. Куштен миен шумеке, ӱдырамаш ик кидшым пӧръеҥ деке викталта. Пӧръеҥже кок кидшым тудын деке викталтен, ӧндалме семын ышта. Тыге лишемме еда кажне гана нуно кидышт дене пуйто иктаж-иктым ӧндалыт. Куштымеке, коктынат карт кугыза деке мият. Тудыжо нунылан кок пура коркам кучыкта. Ӱдырамашыже коркасе пуражым шӱвырзо дене пеле-пеле йӱэш, пӧръеҥже тавен да совым кырен шинчыше-влак дене пеле-пеле йӱэш. Вара, карт кугыза-влаклан яра коркам пуэн, пӧръеҥ ден ӱдырамаш адакат кушташ тӱҥалыт. Куштен чарнымеке, ӱдырамаш шке верышкыже омса деке кая, пӧръеҥ карт кугызалан таум каласа. Карт кугыза пӧръеҥлан эше ик гана пура коркам пуа.

Вара вес мужыр-влак куштат. Тыгодым ӱдырамаш шке марийже дене куштышаш огыл. Пӧръеҥат шке ватыж дене куштен кертын огыл. Тыгай йўла улмаш…

Молан Кугече годым ӱдырамаш шке марийже дене, марийже шке ватыж дене куштен кертын огыл? Йӱлажым ончалаш гын, пӧръеҥ ден ӱдырамаш тиде кечын, ик корка гыч пурам йӱын, шкеныштым сӱан годсо качымарий ден оръеҥ семын кученыт…»

Пайрем радам дене палдарыме деч вара сценыште Унчо кундем ял шотан илемын вуйлатышыже Иван Евсеев, Республикысе марий тӱвыра рӱдерым вуйлатыше Наталья Пушкина, Морко районысо рӱдӧ клуб системым вуйлатышын алмаштышыже Любовь Кириллова тӱвыра пӧртыш чумыргышо калыкым пайрем дене саламлышт. Умбакыже пайремым  Марий кундемын моло верлаж гыч толшо коллектив-влак шуйышт – тиде «Ший оҥгыр» (Кугу Шале), «Муро аршаш» (Марий Кужер ), «Кушна кундем» (Изи Кушна), «Ший аршаш» (Куженер, Токтайбеляк), «Кас ўжара» (Параньга, Олор) тӱвыра пӧрт пеленысе  фольклор ансамбль-влак, Республикысе марий тӱвыра рӱдер пеленысе «Чон оҥгыр» фольклор ансамбль. Тыгак «Кас сем» ансамбль,  мурызо Светлана Яндукова, Полина Савельева, Пошкырт кундем ӱдыр, кызыт марий кундемыште илыше Ольга Якимова ден Александр Мамаев, Курыкмарий кундем рвезе,  Шкетан лўмеш кугыжаныш драме театрын артистше, мурызо Алексей Юнусов шке мурышт дене калыкым куандарышт. Вӱдышӧ, Марий тӱвыра рÿдерын методистше, Галина Ласточкина калыкым модыш дене модыктыш да православный верам кучышо-влак Кугече кечын  «Христос Воскресе – Воистину Воскресе» маныт гын, Унчо кундемыште  «Пўртўс ылыжын, товатат ылыжын» манын ойлымымат палемден кодыш. Чынак, теле йўштӧ деч вара пӱртӱсна помыжалтеш, Мландава мыланна шке шокшыжым пуа.

Шыдаҥ гыч ыштыме шӱрашым да шылым «Передовик» ял озанлык пуэн, а пӱртӱс коклаштак кугу под дене шолтымо тамле пучымыш да чай дене Унчо школ вуйлатышын паша шотышто алмаштышыже Анатолий Арсентьевич Ивановын вуйлатымыж почеш школысо кочмыверыште практикым эртыше повар ÿдыр-влак: Ведушева Аида ден Ефимова Виолетта – толшо уна-влакым сийлышт. Шлань ялысе «Акреттўр» студийын пашаеҥже-влак тусо коҥгашке кÿктен лукмо лепошка гыч тамле пурам шолтен конденыт. Кугече пайремлан ямдылыме чыла марий кочкышат ӱстембал тич лийын.

Мучашлан Республикысе марий тӱвыра рӱдерым вуйлатыше Наталья Пушкина чыла фольклор коллективлан, Унчо тÿвыра пӧрт вуйлатыше Светлана Васаевалан Тауштымашым  кучыктыш.

Пайрем шӱлыш умбакыже Шлань тÿвыра пӧртыштӧ шуйнен.  «Чон оҥгыр» фольклор ансамбль ден «Ший аршаш» ансамбль ялысе калыкым куандареныт.

Илыш ик верыште ок шого, ик курым весым алмашта. Ожнысым аралыде, эрласым умылаш неле. Тоштым арален, самырык тукымлан кодаш, вож тукымнам палдараш кÿлешак. Вож гыч у тукым кушкеш да, ум кычалын, илышым умбаке шуя.

Тичмаш кинде сукыр гай илышна пеҥгыде лийже, ош туара гай уш-акылна кавапомышто волгалтше. Илыш аҥана кугече мелна гай кумда, чевер муно гай модын-пӧрдын илаш тазалык лийже, тичмаш ташлама корка гай кумылна шоҥешталт шогыжо.

Римма Петрова, Унчо школышто марий йылмым да  сылнымутым туныктышо.