Российысе калыкле тӱвыра Пеледыш пайрем Йошкар-Олаште тений кок кече, 17-18 июньлаште, эртыш, тӱнямбалне илыше марий-влакым ушыш. Регионла гыч делегаций дене, турист але родо деке уна семынат волгыдо да чевер пайремыш толыныт.
Келшымаш кас тӱнямбалне илыше чыла марийым ӧндале
Пайремлан куатле вийым «Келшымаш кас» концерт пуыш. Марий Эл радион полшымыж дене вашлиймаш кас вияш эфирыште эртыш, сандене тудым сандалыкысе чыла континентыште илыше марий еҥ ончен, чонжо, кумылжо дене тыште, шочмо мландыште лийын, Марий Элысе, Пошкырт, Урал кундемласе марий-влакын гармонь, тӱмыр почеш ик кугу ансамбль семын мурен-куштымыштым, ӧндал-шупшалалт вашлиймыштым шинчавӱд лекмеш куанен ончен. Вес семынже лийынжат огеш керт, марий чонна тыгае: каныме годым нойымеш куштен, капкылым кандарена, илыш нелылыкым чактарена.
Агавайрем мландын шнуй куатшым чапландара
Пеледыш пайрем тений 102-шо идалыкшым палемдыш. Тудым Агавайрем, кугезына-влакын мландым жаплыме пайремже, дене тӱҥалына. Историй гыч палена, Пеледыш пайрем дене Агавайрем, Семык пайремлам алмаштыме. Но калыкна икмыняр курым ончычсо йӱлажым арален моштен.
Йошкар-Олаште посна кумалме вер уло: Тумер аланыште Пӱнчер ото. Тымык, йогын вӱд дене ӧндалалтын шогышо отыш чимарий йӱлам кучышыжат, весыжат онаеҥ дене пырля Агавайрем Юмо деч серлагышым, поро шулыкым йодын. Марий Юмынйӱла ушемым вуйлатыше Таныгин Александр Иванович, районла да регионла гыч толшо онаеҥ-влак кумалтыш сомылым шуктеныт. Одо, Пошкырт, Урал кундемла гыч еҥ-влак кумалмаште лийыныт.
Пеледыш пайрем кугыжаныш статусым налеш
Эрденак Ленин лӱмеш тӱвыра полат мӱкш омартала шолаш тӱҥале: Пошкырт, Татарстан, Урал, Парма, Виче, Одо кундемла, йӱдвел Тюмень, элнан рӱдолаже, Марий Элын районла гыч толшо марий шӱлышан коллектив-влак чумыргаш тӱҥальыч. Нуным оҥай концерт программе вучен, Марий Элын тӱвыра, савыктыш да калык-влакын пашашт шотышто министр Константин Иванов, «Российысе марий-влак» Калыкле-тӱвыра федерал автономийым вуйлатыше Лариса Яковлева нуным саламленыт, регионла гыч толшо делегаций вуйлатыше-влакым сценыш ӱжын, пӧлекым кучыктеныт.
Пеледыш пайремыш толшо кажне еҥлан марийын чулымлыкшо таҥошкылмаште кусна. Тудо 2009 ий гыч эртаралтеш. Тушко чылан: изижат, кугужат, марийжат, рушыжат, чувашыжат – ушнат, тӱрлӧ вургеман, тӱрлӧ сем почеш, нӧлталтше кумылан шыргыж-воштыл, нойымым шижде эртеныт, проспектын кок велне шогышо калыкым мурышт дене саламленыт. Таҥошкылмашын корныжо кӱчык огыл: Ленин лӱмеш тӱвыра полат гыч Ленин проспектым эртен, Ленин площадьыш ошкылмо. Ийгот шот гыч: кум ийым эрталтыше Эва ден Эрвина таҥошкылмашлан чырлыкым пуышт, тӱжем наре еҥан колонным чаткан, писын вӱдышт.
Марий калыкым эн ончыч Республик вуйлатышын пашажым жаплан шуктышто Юрий Зайцев марла саламлен, марий йылмым палаш кӱлмыжым палемден. Юрий Викторовичын Пеледыш пайремын кугыжаныш статусым налмыж нерген каласымыжым площадьыште шогышо калык куанен кычкыралмыже дене вашлийын. Тидымак варажым Кугыжаныш Погыным вуйлатыше Анатолий Смирнов пеҥгыдемден: Главан темлымыжым Погынын комитетлаште сайлан шотленыт, 30 июньышто 28-ше сессийыште депутат-влак законым пеҥгыдемдат.
Тиддеч вара саламлыме шомакым Тӱҥ онаеҥ Александр Таныгин, Оньыжа Эдуард Александров, Олан мэрже Евгений Маслов да молат ойленыт.
Марий Элын ял озанлык да кочкыш сату министр Андрей Кондратенко 2022 ийыште шошо ага пашаште чапле лектышыш шушо озанлык, механизатор-влакым саламлен, ойыртемалтше-влаклан Чап грамотым да окса премийым, южыжлан кубокым тыгай номинацийлаште кучыктен:
«Эн сай район» – Шернур муниципал район (вуйлатыше Александр Кугергин) палемдалтын. «Эн сай ял озанлык предприятий»(5000 гектар утла кумдыкышто икияшым ӱдымаште): 1, 2 да 3 верым налше-влак: Медведево районысо «Шойбулак» племзавод (вуйлатыше Алексей Комелин); УТорьял районысо «Икымше май» ялозанлык артель (Аркадий Новиков); Марий Турек районысо «Акпарс» агрофирме (Гадил Ахатов).
«Эн сай ялозанлык» (1 гыч 5 тӱжем гектар марте икияшым ӱдымаште): Шернур районысо «Земледелец» ял озанлык артель (Светлана Клепикова); Советский районысо «У илыш» озанлык (Иван Баранов); Шернур районысо «Лукоз» предприятий (Надежда Патрушева).
«Эн сай ялозанлык» (1 тӱжем гектар марте икияшым ӱдымаште): Шернур районысо «Северная» ялозанлык артель (Михаил Алгаев); Морко районысо «Коркатовский» озанлык (Сергей Крылов); Курыкмарий районысо «Восход» кооператив (Виталий Поствайкин).
«Эн сай механизатор»: Медведево районсо «Шойбулакский» племзаводын машинист-трактористше Владимир Кирмаев; Медведево районысо «Семёновский» племзаводын тракторист-машинистше Олег Куимов; Марий Турек районысо «Акпарс» агрофирмын тракторист-машинистше Юрий Карачёв.
Пайремым почмаште МарКУ-н студентше-влакын «Марий мурсем» фольклор, «Эрвел марий» калык, «Падыраш» йоча фольклор, «Улыбка» йоча ансамбль-влак, М. Шкетан лӱмеш Марий драме театрын артистше-влак кугун тыршеныт.
Варажым пайрем колонно Мер Каҥашын тистыж почеш Тӱвыра да каныме рӱдӧ паркыш ошкылын. Ончылно – онаеҥ-влак, Марий Элым вуйлатыше Юрий Зайцев да моло кӱкшытан еҥ-влак лийыныт.
Пайремын озаже марий муро лийын
Парк ончылно марий йӱла почеш команмелна, пура дене уна-влакым Марий тӱвыра рӱдерын пашаеҥышт, «Чон оҥгыр», «Мурпеледыш» фольклор коллектив-влак вашлийыныт. А калыкше, калыкше… Парк кумдыкыш тынарже пурат мо – шоналтет. Да, чылалан вер ситен: 14 марий кудым шогалташат, 20 утла кидмастар-влакын пашаштым ончалын, келшышыжым налашат, мастар-классыште шинчымашым погашат. 35 фольклор да калык, вокал, куштышо коллектив-влакын марий мурсемышт почеш мурен-кушталташат, йолташ-влак дене вашлийын, мутым вашталташат, спорт таҥасымашлаште вийыш тергашат жап, вер да куанле кумыл лыҥак лийыныт. Теве тиде МАРИЙЫН койышыжо! Тыште, мутат уке, организотор-влакын нойымеш тыршымышт рашын коеш. Паркын кажне лукшо МАРЛА ойлен! Вес калыкшат марла саламлалтын, марла куштен.
35 фольклор коллектив гыч 13-шо регионла гыч лийыныт. Моткоч кугу да виян делегаций Пошкырт кундем гыч толын. Икымше гана тусо марий артист-влак «Эрвел кундем дечын пайрем салам» концерт программым ончыктеныт. Калык да автор-влакын марий семӱзгар: тӱмыр, шӱвыр, музикан – дене шоктымо мурыштым Алексей Ибулаев, Сергей Зайнитдинов, Юрий Сайсанов, ача ден эргыже Андрей да Иван Петраевмыт йоҥгалтареныт, да туге, ончышо калыкше Ленин площадьыште лоҥын, кандырам куштен, пырля муралтен колтен.
Кажне марий коллектив – чинче падыраш, тукымвож серлагыш, курым гыч курымыш аралалт кертме мурпоянлыкым кызытсе тукымлан почын ончыктымаш. Самырык шыште гай: сайжым шукырак пуэт – осал корныш вончаш кумылжо да илыш умылымашыже огеш пу.
Пеледыш пайремым эртарыме радамыште ятыр ий лиялтын: регион гыч толшо коллектив-влак рӱдӧ паркын Тулото аланыште выступатлымым эн тӱҥлан шотлат. «Фольклор аланыште сценыш огына лек гын, толмыжлат огеш чуч», – маныт южыжо. Сандене «Кумда марий тӱня» концертыште кажне коллективлан муро-куштымашышт дене куандараш йӧн лийын.
Поснак гармоньчо-влакын фестивальышт 30 утла семмастарым ушен. Эн изи ийготанже Пошкырт Калтаса район гыч Иван Петраев лийын. Тудым 2022 ийысе Пеледыш пайремын шӱдыржӧ лийын: чаплын кушта, чаплын шокта, яндар йӱкан.
Марий унажым суртыш осал деч эрыктен пурта
Кугу уна-влакым кудо-влак йӱла почеш вашлийыч. Ожнысек калыкна шке суртшым, ешыжым, толшо унажым осал деч арален моштен. Кызытат тудо ила. Тыгай йӱлам уна ден жюри еҥ-влаклан Морко кудо ончыктен.
«Кудо» выставке-конкурс тений 11-ше гана эртаралте. Ик кечылан рӱдо парк марий илемыш савырныш, тӱвыра пашаеҥ-влакын усталыкыштлан, ожнысо да кызытсе ӱзгарым кучылт моштымо фантазийыштлан ӧраш да куанаш веле кодеш. Ий гыч ийыш сайын ямдылалт толмышт шижалтеш. Марий республикысе районла деч посна шке кудыштым Пошкырт кундемысе Калтаса ден Виче кундем Кикнур район, тыгак «Марий Эл» газет» ООО почыныт. Калтаса вел Ӱлыл Качмаш ял гыч тӱвыра пашаеҥ Дина Раянова марий вургемым ургымо, сӧрастарыш ӱзгар-влакым ыштыме мастарлыкшым почын. Тудын кудыжо «Марий вургем да сӧрастарыш», Кикнур вел Цекеево тӱвыра пӧртын – «Марий ӥӱлам пагалымаш» номинацийлаште палемдалтыныт. Кундем-влак коклаште сеҥыше радамыш логалыныт: Кугу приз / Гран-при – Звенигово, 1 вер – Советский, 2 вер – Морко, 3 вер – У Торъял. Кажне кудо посна номинацийыште палемдалтын.
Марий йӱлан куатше дене
Тенийсе Пеледыш пайремын ик сай ойыртемже – черемис модмаш-влак талын эртеныт. Йошкар-Оласе марий юмынйӱла ушемым вуйлатыше Юрий Тушнурцев эн ончыч шнуй шомакшым каласен, ӱдыр-рвезе-влакым марий патыр-влак гаяк шке калыкым йӧраташ, шочмо элым аралаш саклен ойлен.
Спорт аланыште чылалан: йочалан, рвезе-ӱдырлан, ӱдырамаш-пӧръеҥлан, спорт деке шӱмаҥ шогышылан, спортсменлан – таҥасаш, сеҥаш йӧн лийын. Тушко спорт таҥасыште вийым тергаш Озаҥ, Виче, Татарстан, районла гыч команде дене, ача-ава, родо-тукым дене толшо лийыныт.
16 килоан кирам ӱдырамаш мыняр гана нӧлтал кертеш? Пайрем жапыште 55 гана Йошкар-Ола гыч Наталья Кублицкая ҥӧлтале. Кокымшо верыш лекше Советский район Кукмарий гыч Елена Громова варажым умылыш: ик кид дене ҥӧлталаш кӱлеш улмаш, а тудо, 30 гана нӧлталме деч вара, шола кид дене нӧлташ тӱҥале да …чарышт. А Елена икымше верымат налын кертеш ыле. Кумшо верыш Шернур ӱдыр Елена Шабдарова лекте.
Пӧръеҥ-влак 24 килоан кирам нӧлтымаште Морко район Токперде ял гыч Владимир Веденеев (252 гана) икымше верыш лектын. Спортын тиде видше дене 30 еҥ таҥасен.
Армрестлингыште ӱдыр-влак коклаште Татарстан Кукмара район гыч татар ӱдыр Ильнария Газизуллина, пӧръеҥ-влак коклаште абсолютный чемпион лӱмым Куженер район гыч 18 ияш Степан Милютин сеҥен налын.
«Чумбылатын вийже» турнирым «Федерация силового многоборья России» Российысе капкультур да спорт мер ушемын президентше Иван Мечищев шкеак эртарен. Неле пырням нӧлтыштыныт, пырням налын шуэныт, вӱдан кугу печкем ик вер гыч весыш (на время) нумал каеныт. 6 -7 еҥ тидым ыштен кертын. Южыжлан пырням налын шуаш 56 секунд кӱлын, южыжо 11 секундыштак «сӱмыралын». Сеҥышыш Виче кундемын «Чумбылатше» Максим Зубарев лектын. Морко велын шочшыжо, изак-шоляк Евгений ден Владимир Логинов кокымшо-кумшо верлам налыныт.
Паркын спорт площадкыштыже воркаут дене рвезе-влак таҥасеныт.
Спорт аланыште сеҥыше-влакым диплом, пӧлек дене палемдыме. Куандара: республикысе предприниматель-влак спорт мероприятий-влакым тӱрыснек спонсироватленыт. Тиде – «Плёс-Трейд», «Геникс», «Лёд и пламень», «Чикаго Рестронс» , ЛУКОЗ», «Наше пиво» фирме-влак. Тыгак «Мари ушем» мер организаций, Йошкар-Ола администрацийын капкультур, спорт да самырык кокласе политике шотышто управленийже кугу полышым ыштеныт.
Пеледыш пайрем – Российын 50 эн сай событий радамыште
Пеледыш пайрем Россий кумдыкышто 2022 ийлан Национальный календарьын 50 эн сай событий радамыш пурталтын. Тиде Марий тӱвыра рӱдерын пашаж нерген ойла.
Тек ончыкшымат Пеледыш пайремна, сай мурыжо дене тӱрлӧ торым, черым чактарен, илыш корнынам чын виктара, самырык тукымлан марий йӱлам, марий йылмым, калыкын эртыкшым тунемаш вийым да корным ончыкта.
