Гармонь семыште ача-аван сугынь шомакышт шокта
Волжск олаште 12 июньышто Российын кечыже пайрем кышкарыште гармоньчо-влакын фестивальышт эртыш. Тудым Марий калыкле конгрессын темлымыж да Марий тӱвыра рӱдерын полшымыж почеш эртарыме. Фестиваль тӱҥ мероприятий эртыме деч вара гармоньчо-влакын пайремыш калыкым чумырыш. Туге гынат оласе марий-влак шаланен ышт пыте: чытенак чытышт. Ме, чынжымак, вучен да чытен моштышо улына. Марий Элын тӱвыран сулло пашаеҥже Леонид Ермаковын шокталтен колтымыжо дене марий-влак помыжалтыч: Пушкин памятник воктене, олмапу йымалсе аланыш, еҥ-влак йогаш тӱҥальыч. Тудым Татарстан кундем Агрыз район Буймо села гыч толшо «Йоҥгалт, гармонь йӱк» калык ансамбльын музыканчыже-влак алмаштышт. А калык марла мура да кушта, кас кечын юалгыже нунылан аван вӱчкалтен колтымыжо гаяк лие, очыни.
Фестивальыш тыгак Эльвира Петрова да «Мур пеледыш» фольклор коллективын чечен да йӱкан участницыже-влак, Юлсер кундем гыч Карай ял гыч самырык гармоньчо Сергей Савинов, тӱмырзӧ Олег Вавилов, Ярамарий ялын эргыже Василий Логинов ушненыт. Марий тӱвыра рӱдер пеленсе «У муро» вокал студийын коллективше 80-шо ийласе муро-влак дене Юлсер оласе марий-влакым куандарышт.
Эстраде мурат фестивальыште йоҥгыш, но калыклан гармоньын ныжыл семже лишылрак. Тушто – кумда пасушто ловыкалт шогышо шурнын мурыжо, ача-аван сугынь шомакышт шокта, ял ӱмбалне шӧр таман эрводо, кечын да мардежын тамже.
– Ончыкшым тыгай мероприятийым эртарыманак, – палемдыш Волжск оласе администрацийын тӱвыра пӧлкажым вуйлатыше Сажида Герасимова, – Пеледыш пайрем олаштына посна, кугу мероприятий семын лийшаш. Адакшым ола кӧргыштӧ огыл, пӱртӱс аланыште. Тидлан Тумер отына келшен толеш.
Тудын шомакшым фестивальын участникше ден уна-влак совым рӱж кырен вашлийыч. Тугеже Пеледыш пайрем лийшаш, кучем ден мер еҥ-влакын келшен ыштыме пашаштым пеҥгыдемдыше кыл семын.
Марий семӱзгар нерген видеом войзымо
Гармонь – марий калыкын семӱзгарже огыл, тудо йот эл гыч Рушэлыш толын. Россий мучко тудо 19 курым кыдалне шарлен.
В.Газетов «Марий калык музыкальный инструмент-влак» книгаштыже (Йошкар-Ола, 1997) воза: «Эн ондак марий-влак деке Вятка (Киров) олаште ыштыме гармонь логалын. Тудын пурла клавиатрушытыжо шым полтыш (клавиш) лийын. Вара калыкыште «саратовский» да татар-влакын «тальянкышт» шарленыт. Илен-толын марий-влакат шке муро йӱк радамыштлан келшыше гармоньым ыштеныт.»
Российыште гармонистын кечыжат уло – 25 ноябрь.
Тидын годымак палемдыман, марий калыкын шке семӱзгаржее лийын. Марий калык сем да семӱзгар-влак нерген руш, немыч шымлызе-влак 1800 ийлаште возеныт. 1870 ийыште нотышко А. Риттих кӱсле йоҥгымым серен, шӱвыр сем 1879 ийыште икымше гана возалтын.
Искусствовдений профессор, фольклорист О.М. Герасимов 18 марий семӱзгар нерген палдара. Марий-влак семӱзгарым ыштыме годым пӱртӱс материалым кучылтыт: пу, шун, куэкумыж, коваште, эсогыл шӱвырым ышташ кугу тӱкан вольыкын шондогалтажым кучылтыт.
Кӱсле нерген шуко легенде, калыкмут ден тушто, тыгак муро, почеламут уло. Теве ик преданийыште марий патыр Акпарс Иван Грозныйлан Озаҥ олам сеҥен налмаште ойыртемалтын. Тидым ышташ лач Акпарсын кӱсле дене шоктен моштымыжо полшен.
Марий кӱслем уэмдыме шотышто ончычшо Терентьев, Тойдемар, Тузиченко да молат тыршеныт. Шоктымо йöн кумдаҥын. Кӱслен кылжым 36 йотке ешареныт. Семӱзгар-влакым ыштыше-влак нергенат ойлыман. Кызыт кӱслем татар калыкын кидмастарже Г. Магсумьянов ышта.
Тӱмырым да шӱвырым ыштымаште Марий Элын калык артистше С. Данилов чаплана.
Куженер вел Йывансола гыч И. Каменщиковын кидыште ияговыж, коҥ-коҥ, шӱвыр , моло марий семӱзгар у вийым налын йоҥгалтеш.
Кум тӱрлӧ пуч (сӱремпуч, тӧтретпуч, ӱдырпуч) гыч тӧтретпучшо веле кучылталтеш.
Марий семӱзгар нерген, «Марий калыкле семӱзгар-влак» видеофильмым ончен, утларак пален нален налаш лиеш. Тудым 2020 ийыште Марий тӱвыра рӱдер «Марий йӱла пайрем-влак» проект почеш Марий Эл Республикын 100 ияш лӱмгечыже вашеш Российысе тӱвыра министерствын полшымыж почеш ямдылыме. Рӱдерын ютубе каналыштыже ончаш лиеш.
Рвезе-влак шоктат да мурат
21 курымышто гармонь марий самырык тукымлан – шкем ончыктен кертше ик ямле йӧн манаш лиеш. Ончалза, концертыште шукыж годым таче кӧ оза – гармоньчо. Михаил Веселов, Сергей Пакеев, Александр Лопкин, Леонид ден Анатолий Ермаковмыт, Эльвира Петрова, Михаил Захаров, Роза Смышляева, Юрий Кузьмин, Иван Семенов, Борис Аистов, Владими
р Дмитриев, Юрий Осипов, Виче кундем гыч Зоя Кузнецова, пошкырт марий-влак Сергей Зайнетдинов, Юрий Сайсанов, Адик Ибакаев, Виктор Ванюшкин, Алексей Ибулаев, Вячеслав Шуматов да молат марий сем тӱняште шке йӱкышт дене ойыртемалтыт. Вес калык коклаште марий тӱвыранам ончыктымаште нунын пашашт самырык тукымлан чапле пример. Тидым 18 июньышто Йошкар-Олаште эртыше Пеледыш пайрем ужаш лийын. Гармоньчо фестивальыште 30 музиканче марий койыш-шоктышыжым ончыктен, марий илыме кажне гаяк регионын мурсемже йоҥгалтын.
Таҥошкылмаш годым, гармонь дене шоктен ошкылшо кок рвезым войзышым. Кушеч улмыштым воктенышт пырля ошкылшо кугыеҥ-влакын чийыме тувырышт, шовырышт гоч пален налаш лийын. Таҥошкылмашыште делегаций-влак кокла гыч ончылнырак Виче кундем марий-влак ошкылыныт. Шкевел мурыштым шергылтарат веле, а гармоньчыжо – 11-12 ияшрак рвезе. Вуйжым шӧрынрак пыштен, шокта, иктымат огеш уж, ошкеда да шокта, да мура, а марий вургемым чийыше ӱдыр-ӱдырамаш-влак гармонь почеш куштен-мурен ошкылыт.
Кӧ гын тиде рвезыже? – палаш оҥай. Саша Ананьев улмаш, Вятско-Полянский районысо Кыдал Туймо ял гыч.
«17 июнь кастене гармоньчынам «вашке полыш» дене эмлымверыш наҥгайышт, – каласкала «Туймо мари» фольклор ансамбльым вуйлатыше В.Н. Федорова. – Эрлашын Йошкар-Олаш Пеледыш пайремыш кайыман. А мемнан – тыгай томаша! Кызытсе жапыште гармонь деч посна коллективлан мурен-кушташ пеш неле. Шке коклаште тумаена: фонограмме дене мураш шот огыл.»
Анасабльын участникше Лариса Анатольевна Саша эргыжлан шоктен ончаш йодын. Тидлан амалжат лийын.
– Авана дене ик ялыште илена, – ойла Лариса Анатольевна, – Ик кечын мылам ойла: «Палет, а Саша пеш моторын шокта-с, тувыртыш когыльым ыштымем годым уныкам пеш моторын гармонь почеш семым лукто, а мый тунар частушкым муренам!». Йодмем почеш Саша шокталтыш гын, шинчавӱдемат тольо – калык семын ямжым чын умылен, сем кагыртышым мастар музыканче семынак луктеш.
Теве тыге, шоныдымын-вучыдымын, Саша Ананьев Пеледыш пайремыш тӱмырзӧ семын огыл, а гармоньчо семын толын.
Виче велне школышто марий йылмым огыт туныкто, йоча-влак тӱҥ шотышто рушла кутырат, лач ешыште да тӱвыра илыш гоч кугезына-влакын мут да сем поянлыкышт деке шӱмаҥыт. Сашан аваже ден ачаже, Сергей Евгеньевич, «Туймо мари» ансамбль шочмыж годсек коштыт, эргыштымат марий культур деке шӱмаҥден шогат.
– 3 ияш улмыж годым изи музыканым налын пуаш йодын. Тунамсе гармоньчына Виктор Алексеевич Филиппов семын паҥгам темдыштеш, йол дене тавалтен колта. 4 ийыш кайышым икымше гана изи гармонь дене сценыш лекте, «Венок дружбы» фестивальыште. Вара гармонь шоктымо деч кораҥе, а кок ий ончыч угыч кумылым почо. Ачаже шоктен мошта, икмыняр аккордым ончыктыш.Тыге шке семын тунеме, – ойла Лариса Анатольевна Ананьева.
Пеледыш пайрем гыч Саша изи шӱдыр лийын пӧртылын. Тудын шоктымыжым видеош войзеныт, туныктышыжо ужын шуктен.
«Школнан музиканчыже лият. Тунем!» манын, вачыж гыч вӱчкалтен.
Пеледыш пайремын вес шӱдыржӧ – Пошкырт кундемысе Калтаса район гыч Ваня Петраев. Таҥошкылмаштат, сценыштат марий койыш-шоктышыжым почо: мура – чон пыштен, шокта – кид-йолжо модеш, кушта – кумылым налеш.
Саша семынак Ванюш кум ияш улмыж годымак шокташ тӱҥалын: Андрей ачаже – тале гармоньчо, коважат марий тӱвырам, йӱлам пагалыше, шочшыжо-влакым тукым серлагышым аралаш туныкта. Ванюш Пеледыш пайремын изи шӱдыржӧ лие: кажне пайрем аланыште шке мастарлыкшым ончыктыш, ачаж денат, «Кумыл» ансамбль денат шоктыш, мурыш, куштыш, изимат, кугумат куандарыш.
Семӱзгар деке кумылан йоча-влак ялыште илат. Теве Марий Турек район Арбор кундем гыч Ростислав Васинкин эсогыл ӱдыр-влаклан шоктен кертеш. Марий тӱвыра рӱдерын эртарыме У ий елкышто икымше гана палыме лийна. Йоча-влакын тӱнямбал пайремыш Ростислав сольный номерым конден ыле. Йӱкшӧ – чинче, шокталта – чонетым кава марте нӧлталеш. Тидын годым тудо вуйжым шӧрынрак пышта да гармоньжым ончыкырак луктеш. Вет гармонь – тиде музиканчын яндарле чонжо.
