Марий Эл Республикын

«Марий тиште кече» Кугыжаныш пайремже

10 декабрь

Марий Эл Республикын Президентше 1998 ий 18 ноябрьыште тидын нерген Указым луктын.

1775 ий 10 декабрьыште Санкт-Петербург оласе книга кевытлаш икымше марий грамматика ужалымашке лектын. Тудо «Сочинения, принадлежащие к грамматике черемисского языка»маналтын. Грамматикын авторжылан Озанысе архиепископ Вениамин Пуцек-Григоровичым шотлат.

Тиде грамматикыш марий диалектла гыч налме тӱжем наре мутым пуртымо. 

В.Пуцек-Григоровичын грамматикыже марла возымашым вияндымаште кугу шукалтышым ыштен. XVIII да XIX курымлаште марий орфографий шочмо годым лачак тиде грамматикылан энертыме.

XIX курымышто – XX курым туналтыште Российыште религий дене кылдалтше марла «Катехизис», «Евангелий», тыгак И.Кедров ден Г.Яковлевын марла букварьышт, Ф.Васильевын «Черемисский грамматикыже» да моло книга-влакат лектыныт.

Марий возымаш виянын толмаште 4 йыжыным ойырен палемдаш лиеш.

Икымше йыжын: XVIII курымын кокымшо пелыже – XIX курымын кыдалже.Кагазыш икымше марла текст-влак сералтыныт, кидвозыш (рукописный) мутер-влак, икымше грамматика, икымше марла книга (1804) лектыныт, икымше алфавит (1832) ышталтын.

Кокымшо йыжын: XIX курымын 70-ше ийлаже – 1917 ий. Кызыт кучылтмо алфавит ден орфографий лектыныт. 1870 ийыште алфавитыш кызытсе марий буква-влак пурталтыныт. Нуным Г.Я.Яковлев шонен луктын.

Марла возымашын ончыко тошкалмаштыже пеш кулешан да кугу пашам «Марла календарь» ыштен. 1907-1913 ийлаште 7 номер ош туням ужын.

Тиде пагытыште сылнымутан марий литература шочеш. Тудлан туналтышым С.Чавайнын «Ото»почеламутшо ыштен (1905).

«Война увер»луман икымше марла газет савыкталтын. Тудо 1915-1917 ийлаште лектын шоген.

Кумшо йыжын: 1918-1937 ийла.Марла возымашын виянмаштыже эн лектышан пагыт. Ты жапыште шуко марла книга, газет савыкталтыт. 1937 ийыште республикыште марий йылме дене икымше шанче конференций эртен. Тушто марий алфавит да орфографий нерген йодышым канашеныт.

Нылымше йыжын: кызытсе пагыт.Тудо 1938 ийысе йылме реформо гыч туналын манаш лиеш. Тиде жап марла возымашын виянме корныштыжо тура савыртышым ыштен. Марла возымаш рушла возымаш негызеш виянаш туналын.

Мо тугай «тиште»?

«Тиште»- акрет годсо финн-угор мут. Пеш ожныжо тудо «шудыр» манмым ончыктен. Южо финн-угор йылмыште кызытат тидымак ончыкта.

Марий йылмыште «тиште» мут «пале», «тамга» манмым ончыктен. Иктаж-могай умылымашым ойлышо кеч-могай палымат тыге маныныт. Марий-влак тудым ваш-ваш куэ кумыжеш возен колтылыныт.