Шыже – марий айдемын йывыртыме жапше. Кеҥеж тургым, шыже нур паша шеҥгелан кодмеке, калыкна Юмылан таушта. Кумалаш ме отышко толына. Тыште ото нерген уэш шарныктен кодыде ок лий.
Ото, кӱсото – кумалме кава ден мланде коклаште Ош Кугу Юмын ош вийжым погымо вер. Тиде вий кӱшычын — ӱлыкӧ, ӱлычын — кӱшкӧ, лишычын — тораш, тора гыч лишке вузалт шога. Кумалме годым тыште Ош Кугу Юмын –шулык, серлагыш, перке – кум ужашыжат иквереш чумыргат да тӱнялан пиалым кучыктат. Ото кумалаш толшо айдемын кап-кыл вийжым, куатшым, шӱм-мокш тазалыкшым арален кодаш да ешараш, ӱмыржым шуяш, кид-йолжым лывырташ, уш-акылжым вияҥдаш, чонжым порылык шӱлыш дене лыпландараш, чон тыныслыкым шараш полша. Кӱсотым тоштыеҥ-влак тӱнян рӱдыжлан шотленыт.
Кугезына-влак, Юмын кумыл дене вашлийме суртым, шинчасорта семынак аралаш кӱштеныт. Тыште пушеҥге тӱзатыме лийшаш, кажне шудо пырче, кажне пеледыш саска кумалаш толшо еҥын кумылжым вӱчкен шымата. Калык тышке ару кап-кылан, ару шонымашан, ош марий вургемым чиен, пайрем кумылан погынен, шкенжым пеш тыматлын кучен, уто йӱк-йӱаным луктын огыл.
Кызытсе саманыште ме отым арун кучымо нерген мондышаш огынал. Уто вондерым, черле але йӧралтше пушеҥгым, кошкышо пундыш тӱҥым, кертме семын, ик верыш чумырен йӱлалтыман. Тиде сомылым кумалтыш деч арня ончыч ышташ лиеш. Шошым, шыжым рвезе пушеҥгым конден шындашат уто огыл. Отышто сиреньым кушташ огеш лий. Пызлым, шолым, кугурӱдывондым эреак иземден толман. Тачысе тӱняште шочмо калыкна йылме шот денат, йӱла шот денат варналтын ила. Сандене ме лишыл жапыште кугорно, эҥер, ер воктен улшо ото-влак пелен, кок кугыжаныш йылме дене возыман оҥам келыштарышаш улына. Тушто тек возымо лийже: отын лӱмжӧ, закон почеш аралалтмыж нерген пунчал да шнуй верыш айда лийже пураш, кайыквусым, ир янлыкым поктылаш, пушеҥгым, кушкылым логалаш огеш лий манын, шижтарыме ой лийшаш. Кӧ тиде кӱштымым палыме ӱмбачак пудырта гын, тудо Юмо ончылно мутым куча.
Марий Элыштына ото, курык, памаш, шӱгар шнуй верлан шотлалтеш. Нуно историй шарналтыш (памятник) семын закон почеш аралалтыт. Кызыт чыла гаяк ото закон почеш аралалтшаш. Могай сын дене шогат, тушто могай кушкыл, пушеҥге, отын могай кумдыкышто верланымыж нерген кагазеш возалтын. Кажне шнуй верын шке паспортшо уло.
Кӱсото – каныме вер огыл, амал деч посна тушко коштман огыл. Йот еҥланат тышке онаеҥын поро ойжо деч посна пураш ом шӱдӧ. Пешак кӱлеш гын, отышко, онаеҥ дене пырля толын, надырым пыштен кодаш лиеш.
Шыже кумалтышым посна ял шот дене эртарат. Шукыж годым кумалыт Кугурак шнуйлан, Пиямбаржылан, Кӱшыл юмылан. Ял кӧргыштӧ рушла Але вес вера улмо годым Мер юмылан кумалыт. Тудым посна кундемыште икмыняр ял денат эртараш лиеш. Кумалыт Тӱня юмылан, Пӱрышылан, Мер юмылан, Кугу серлагышлан, Шочынавалан. Мутат уке, Кугурак деч посна ок эртаралт.
Шыже пагытыштак Тиште кумалтыш эрта. Тыгай годым визыт деч шагал огыл ял лекшаш. Тыште Ош Тӱҥ Юмо, Тӱня юмо, тудын Сандалык ешыже, Пӱрышӧ-влак, Мер юмо, Кугу серлагыш, Шочынава, Мландеава, Кугу перкеава да Кугурак шарналтыт. Марий Элысе да тудын дене кылдалтше пошкудо Яраҥ, Пижан марий-влак кажне ийын гаяк Тӱня кумалтышым эртарат. Южо ийын тыгайже иктаж кумытат погына. Тунам, нунын коклаште иктыжым ойырен, Тӱня Кугу кумалтыш манын увертарена.
Марий тувыра рӱдерын методистше Галина Ласточкина ямдылен
