«Шорыкйол» пайрем
(Тиде пайремым каныме касыште эртараш темлена)
(Кӱсле дене шоктымо ныжыл марий сем йоҥга. Ончылгоч возымо йӱк текстым лудеш.)
Ожно У ий деч вара икымше кугарнян, у тылзын шочмекыже, Шорыкйол пайремлан тӱҥалтышым ыштеныт. Тиде пайрем эн вучымо да весела лийын. Тошто ийым мучашлыше – У ийым тӱҥалше Шорыкйол ик арня шуйнен.
Шорыкйол годым тӱрлӧ йӱла, ю, мужедмаш, модмаш, кумалмаш эртаралтыныт. Чыла тиде ешын, озанлыкын поро ончыкылык ӱшанже, пасушто кугу шурно лектышым налме, вольыкын тӱланымыж дене кылдалтын. Тӱҥ йӱла-влак пайремын икымше кечынже шукталтыныт.
Шорыкйол пайрем чесланат поян – тага вуй, шоҥешталтше пура, нӧшмӧ перемеч, шорыкйол пӱкш, шыл подкогыльо ӱстембалне лийыныт. Шыл когыльын кӧргышкыжӧ южо вере оксам, нийым, межым пыштеныт. Кӧн кочмыж годым кол але меж логалеш гын, пале – ончыкыжым тудо туге илаш тӱҥалеш.
Шорыкйол пайрем кара кува-шамыч деч посна ок эрте. Тӱрлӧ чурийавыртышым куэ кумыж гыч ыштен, ик арня годым орол пӧртыштӧ йомакым колтеныт, туштым туштеныт, тӱрлӧ калык модыш дене модыныт.
Модшо-влак:
О з а в а т е.
О з а к у г ы з а.
В а с л и к у г ы з а.
С а в у ш.
У д ы р — р в е з е — в л а к, м є ч є р — в л а к.
Фойе мучко, сӱан онгырым кидыштыже рӱзен, с а в у ш куржеш: «Шорыкйол толеш, шорыкйол толеш, чумыргыза чылан!». (Залыште кычкырен, онгырым р¢зен, «пºрт» могырыш куржеш. О‰гыр й¢кеш о з а к у г ы з а пºртшº гыч ваштарешыже куржын лектеш.)
О з а к у г ы з а. Кº эрден-эрак л¢шка? Тыйже кº улат? Мºчºр савуш улат мо? Мом кычкырен куржталат? Малыше азам помыжалтет!
С а в у ш. Мочор савушет улам, мочор савушет улам! Изижге-кугужге помыжалтса! Ялышкына Шорыкйол пайрем толын! (Залышке кычкырен.) Шорыкйол пайрем дене чыладамат саламлем! Салам лийже!
(Тидын годым Васли кугыза, куваже, ўдыр-рвезе-влак, мєчєр-влак, гармоньчо, мурен-мурен, оза кугыза ден кува дек лишемыт. Мºчºр-влак, чылаштым т¢кален, оза вате дек куржын толыт).
О з а к у г ы з а. Аваже, лек вашкен, мºчºр, кара-влак толыт. Пурыза, пурыза, уна лийза.
(Уна-влак гармоньым шоктен пурат).
М º ч º р — в л а к. Кувай, ик пача, ик пача, ик пача.
О з а в а т е (п¢кшым шаралтен колта). Теве, теве, мºчºр иге-влак, теве п¢кшым йºршын ом чамане, кочса, кочса, погыза. (Кок гана шавалтен колта).
В а с л и к у г ы з а. Ну, оза, ончыкто, могай сомылым шуктен толынат ты мартен.
О з а к у г ы з а. А теве (зал могырыш ончыкта) пакчашке лектына, мыняр лум каваным каванлен улына, ончал толына. (Оза кугыза, кара-влак залыште улшо калык дене саламлалт коштыт. Ик ий жапыште могай сомылым шуктеныт, улшо калык дечын йодыштыт).
В а с л и к у г ы з а (озалан). Ну, Микал шольо, телылан сайын ямдылалтынат, коеш. Пакчаште лум каванат шуко уло, имнетын тержат пеш пе‰гыде, портышкемымат шуко ыштенат. Икманаш, сай сурт оза улат улмаш.
О з а в а т е. Мыят яра шинчен омыл, шуко межым ш¢дыренам, 12 мужыр носким, пижым пидынам. Удыремат яра шинчен огыл, теве т¢рым т¢рла. (Шыпрак.) Адак вет вуеш шушо ¢дыр, туныктыде ок лий (т¢рым, носки-пижерге-влакым ончыктылеш)
О з а к у г ы з а.Толза, родем-влак, Шорыкйол кара-шамыч, ¢стелтºрыш шичса ынде, теве кинде-шинчалым пурлза, м¢й п¢рым подылза.
О з а в а т е (й¢ктышыла-пукшышыла кара шамыч деч йдыштеш). Вара теже м¢ндыр велым толында мо?
В а с л и к у г ы з а. Пеш мўндырч толынна, тўрлє калыкым ужын улына. Юл в¢д гоч, кужу пасу гоч толшо улына. Корнышто сайжымат, осалжымат шуко ужаш вереште. Ялда изижак огыл, сурт-пече шамычат шукыжо пе‰гыде улыт.
О з а к у г ы з а. Колхозшо эше изиш пашам ышта. Но рвезе калык пеш шукын ºрдыжыш пашам ышташ коштыт.
О з а в а т е (кугешнен ойла). Мемнан дек йора пурен улыда. Куанымем дене муралтен колтем гын, тореш ода лий дыр? (Сий ¢стел озан унам вашлийын мурыжым мура).
Сий ўстел озан унам вашлийме мурыжо:
- Тєрза гына тўреш
вўдым шындышым,
Шўшпык иге толын йўжє манын.
Арня годсек сийым ямдылышым,
Чевер родем толын кайыже манын.
2. Пакчашкемат легылдальым, о‰гырымат рўзальым,
Шаланалше мўкшигемым чумыралаш.
Арня гына годсек сийым ямдылышым,
Шаланалше родо-влакем чумыралаш.
3. Ваштар гына тагынат, вичкыж гынат, тагынат,
Ло‰ылденат моштем гын, йора ыле.
™жылденат кондалме родем- шамычем
Пукшен-йўктен моштем гын, йора ыле.
4. Курык гычын курыкыш
мера‰ кудалеш –
«Ида лўял!» манылден, сєрвалем.
™жылденат кондымо родо-шамычем
Йўза-кочса манылден сєрвалем.
В а с л и к у г ы з а. Пеш сай муро. Ужамат, Настачи, Шорыкйоллан сайын ямдылалтын улыда, чесат пеш тичмаш, пєрт кєргыштат арвер шке верыште.
С а в у ш. Пеш кожмак улат, оза вате, пеш тыршенат, молодец. Те шке пашада дене мемнам пеш куандарышда. Чыла марий калык тыге тыршаш тў‰алеш гын, пеш сай лиеш ыле.
О з а в а т е. Туге, туге тудо. Васли кувай-кугызай, савуш, гармоньчо – ынде шке койышдам ончыктыза. Мурыза-куштыза, а ме, к¢леш гын, пырля кушталтена. (Гармоньчо тошто марий куштымашым шокталта, кажне персонаж кушта. Оза-влакымат кушташ луктыт.)
1.Тошто марий куштымаш.
2. Йошкар-Ола вел куштымаш.
3. Шернур вел куштымаш.
(Палемдымаш: куштымашым шке ойырен налаш лиеш).
В а с л и к у г ы з а. Фу, тыге ноен пыташат лиеш. Тау чесланда. Кугу унам ыштымылан пеш кугу тау оза ватылан да оза кугызалан. Устембалне чесда эре лы‰ лийже! (Каяш тарванат).
О з а к у г ы з а. Чытыза, чытыза, Васли кугызай, савуш! (Залышке.) Ида вашке мемнан деч каяш. Шогыза, кутырыза пошкудо-шамыч дене. (Тидын годым й¢шº е‰ын муро й¢кшº шокта. О н д р е пурен шогалеш, тудо подылшо. Чыланат шып улыт.)
О н д р е.М-мо тыште тыгай ыш-шталтеш? Тидыже м-могай шорык ш-шамыч толыныт? (Чылаштым ончыштеш.) Начи, тидыже т-тыяк улат дыр? Ик штопкым пу, а, — мокмыр витара.
О з а в а т е. Эх, тый, пошкудо улат, пошкудетымат от пале. Ынде вет аракалан вует вашке ужалет. Пашашкат от кошт, ешетат тылат верч орлана.
В а с л и к у г ы з а. Шого, шого. Ондре улам маньыч? Тол-ян тышке (парняж дене удыралеш). Чечас мокмыретым почкалтена (к¢зан¢штым луктеш).
О н д р е (тидым ужын, л¢дын). Мо тый, коча, ушет каен мо? (Е‰ын шенгак шылаш тºча. Васли кугыза да кара-влак чыланат почешыже тарванат. Залыште изиш куржталмек, содыки, кучен кондат да мутым кучыктат).
В а с л и к у г ы з а (о‰жым п¢тырен кучен). Умбакыжат йогыланаш т¢‰алат? Ешет верч тыршаш т¢‰алат? Пашашке пурет?
О н д р е (л¢дын). П-пашаже уке гынже, м-мом ыштем?
В а с л и к у г ы з а. А, паша уке? (Эшеат чотрак р¢за).
О н д р е. Йора, йора, ит кыре, пашаш кошташ т¢‰алам. Юмо гай лийза, тольык ида кыре! Пилорамыштат теве паша уло. Каем, каем, ида кыре.
В а с л и к у г ы з а.Ну йºра, мутетлан ¢шанем, кызытеш мº‰гышкет кай. (Залыш ончалын.) Кºм эше туныкташ к¢леш, кº алди-булди перныл коштшо уло тендан коклаште?
В а с л и к у г ы з а (оза кува ден кугыза дек ончалын). А ша‰гысе йодышланда теве кузе ойлем: ончыкылык илышда нерген тыге каласаш к¢леш: (залышке) ме, марий-влак, шкенан верч тиде илышыште чот шогышаш улына, тунам веле илышна сай лиеш. Йоча-влакнамат чот туныктен шогышаш улына: кугезе коча ден ковам ынышт мондо, т¢рлº осаллан ынышт тунем. Теве тиде Ондре семын.
С а в у ш. А киндына шуко лийже манын, пасум яря шогыкташ огеш лий: куралын, тырмален, ¢ден шогыман. Чыла шот дене ыштыман, тунам вольыкат т¢лен толеш, ешыштат улан илыш лиеш!
О з а к у г ы з а. Васли кугызай, кара-влак, пеш чын ойлышда. (Чыланат «Туге, туге, чын, чын!» маныт).
О з а к у в а (фойеште калык ансамбльын весела муро й¢кшо шокта). Пошкудына-влак мемнан дек унала толыт. (Залыш мурен пурат. Васли кугыза да кара-влак, нуным вашлийын, пырля ч¢чкалтат, мыскара семын чиемыштым ончыштыт, шовычыштым т¢калат. Мужыр дене шогалын кушталтат.)
С а в у ш(онгырым р¢залта, кушталтен налеш). Ух вет, чисте настоящий марий вате-шамыч улыт! (Кидше дене пенгыдемден ончыкта).
В а с л и к у г ы з а (мыскара семын). Ш¢вылетым ¢штыл, йоген лектеш.
С а в у ш. Нине тулачем-шамыч дене кушталтен колтымем веле шуэш!
Вара калык муро-куштымаш-влак лийыт:
- «Ой, м¢й веле, м¢й веле».
- «Шорыкйол толеш пура й¢аш».
- «Йошкар йолан кедыже».
О з а в а т е. Пошкудем-влак, вате-влак, толза ¢стел дек. Тамлыза мелнам, когыльым, м¢й п¢рым подылза. (Кочмо амалым ыштат).
И к в а т е. Ожно ковам ойла ыле: пундышышко лум возын гын, йомакым колташ лиеш. Тугеже колыштса.
(Йомакым ойлат).
Йомак – умбак, мый – тембак, катык к¢мыж – ко‰гамбак.
В е с в а т е. Шорыкйол пайрем годым ¢дыр-шамыч пеш чот мужедыныт. Кºлан мужед пуаш?
И к м º ч º р. Мылам, мылам, кокай!
В е с м º ч º р. Мыламат, кокай, мужед пу: тений ¢дырым налам мо?
О з а к у г ы з а. Вате-влак, йомаклен шинчаш пеш сай. Вара мужедыда. Кап-кылым лывырташ, Шорыкйол пайремым веселан вашлияш к¢леш! Гармоньчо, шокталте! Васли кугызай, айста кушталтена!
- Морко вел марий куштымаш.
- Урал вел марий куштымаш
- Медведево вел марий куштымаш.
(Куштымаш-влакым весымат налаш лиеш).
В а с л и к у г ы з а. Куштымаш – тиде ик паша, а вес паша – мый палынем ыле: (зал дечын й¢ла нерген йодыштеш) Шорыкйол годым могай й¢лам шуктеныт? (Вашмут-влак йонгат: ¢дыр-шамыч мужедыныт, ойºрº й¢лам шуктеныт…) Мом эше ыштеныт? Паледа, паледа аман. А эше мый ешарем: Шорыкйол годым кажне суртоза пайрем л¢меш еш кумалтышым эртарен. Икымше кечынак ¢дырсий й¢лам шуктышо ¢дыр-влак сурт еда коштыныт. Нуно сурт оза-влакым У ий дене саламленыт, еш пиалым, озанлык вия‰мым, шорык ешаралтмым сугыньленыт. Теве тыгай мурым оза ватылан да ешыжлан мурен коденыт:
«Идым печет – ныл угылет».
Идым печет – ныл угылет,
Идым пече кєргє каванан лийза.
Тошкем кєргє – ныл угылет,
Тошкемет кєргє м¢кшан лийза.
В¢та кºргº — ныл угылет,
В¢тада кºргº вольыкан лийза.
Клат кºргº — ныл угылет,
Клат кºргº киндан-поган лийза.
Сондык кºргет – ныл угылет,
Пºртда тичак ешан лийза.
Кудыр ¢пан куд эргым ыштыза,
Вияш ¢пан вич ¢дырым ыштыза.
Латкок тулар-тулачан лийза,
Калыкын пагалыме те лийза!
С а в у ш. Кокай-влак, пеш сылне мурым мурышда. А те паледа, изиракем годым акамыт тыгай модыш дене модыт ыле: «Ний кучен» маналтеш. Паледа мо тыгай модышым? Ода пале гын, чечас туныктен ончыктена. Ик могырыш каче-влак шогалыт – иктаж 5-6 каче, а вес могырыш – ¢дыр-влак.
А мый кандыран покшелжым кучем. Ик могырым каче-влак кучат, вес могыр кандыран мучашыжым ¢дыр-влак кучат. Чылан кучен шуктымеке, мый покшел кандырам колтем. Ынде ончена: кандыра кучышо-влак, мужыр дене шогалын, марла куштышаш улыт. Могай каче – шемалге, ошалге – ¢дырлан логалын, тугай т¢сан марийже лиеш.
Ну-ка, мºчºр-шамыч, толза-ян тышке! Пырля курыкмарла куштымашым ончыктыза-ян!
(А вара чыла улшо калык денат кушталтен налыт).
(Вара моло вел марла куштымаш-влакымат темлаш лиеш).
О з а в а т е. Васли кугызай, тыгай пайремыште эше корзинкам вуйыш упшалын мужедыныт: ¢дыр-влак корнышко упшал лектыныт, да вученыт: могай е‰ым вашлийыныт (шемалгым, ошалгым), марийышт тугай сынан лийшаш, манын ¢шаненыт.
(Тиде модыш дене залыште улшо калык дене модыт. Мучашлан мужыр-шамычым палемдат.)
О з а в а т е. Шорыкйол пайремыштына шочмо кечыштым палемдыше-влакат улыт.
(Шочмо кечылан полеклалтше йыжы‰. «Шочмо кече» мурын семже йонга. Тудын фонеш шочмо кечым палемдыше-влакым саламлат. Ансамбль але мурызо мурым полеклат).
- А ынде чыладамат вальсышке ¢жына! (Теркупш дене модмаш, мужырым кычалын модмаш. Музык пытымылан кº дене теркупш кодеш, тудо я муралта, я кушталта).
(Икмыняр вел марла куштымаш).
О з а в а т е.А ынде «Вашмут да йодыш» конкурснам т¢‰алына.
(Конкурс).
В а с л и к у г ы з а. Молан марий-шамыч лум каваным ыштеныт? (Вашмут: мыняр лум орам пасушто ыштеныт, тунарак каван шурным т¢ред налаш шоненыт. Палышылан — пºлек).
- Шорыкйол пайремым тошто й¢ла почеш кунам эртареныт? (Вашмут: 22 декабрьыште, у тылзе шочмеке. Палышылан — пºлек.)
- Тиде пайрем годым марий-шамыч могай ойºрым эскереныт?
(Вашмут: ургаш, т¢рлаш, вургемым мушкаш, неле пашам ышташ ок лий улмаш. Палышылан — пºлек.)
О з а к у г ы з а. Ну, те чылажымат паледа улмашын. Палыше-влак л¢меш ……………………… вел марий куштымашым ончыктена. Тиде куштымаште эн сай куштышо мужырым ойырен налын, пºлекым пуэна.
(Марий куштымаш).
О з а в а т е. Шорыкйол пайремда пиалан лийже, поян лийже, мландывалне Юмо мом пуэн, чыла сайже мемнан кидыште лийже! Пайрем дене!!
(Торъял вел куштымаш).
(Медведево вел марий куштымаш).
(Карт кугыза пура).
О з а к у г ы з а. Славик изай, толын шуыч, коеш. Тол, эрте ончыко.
К а р т к у г ы з а. Шорыкйол пайрем дене, Микал шольо, Начи шўжар, поро пошкудо, родо-тукым-влак! О-о, кара-шамычат тыштак улыт улмашыс! Салам, салам! (Кидым кучат).
В а с л и к у г ы з а. Калыклан могайрак тыланымашет лиеш, ойлен пу.
К а р т к у г ы з а. Теве ынде Шорыкйол кече, тыйын лўмешет кочкышым погышна, сортам чўктышна. Ешлан эсенлыкым, тазалыкым пу, вўта кєргє вольыкым, шурно перкем, кожла тич мўкш перкем пу. Осал-неле чер деч арален шого. Осалым тупынь покто, поро шонымашым мелын кондо. Умбакыжат ¢стембалне кинде-шинчал деч, вутасе вольык перке деч ида кодо. Амен.
О з а в а т е. Пеш кугу тау, кугызай, поро шомакетлан!
О з а к у г ы з а. Пеш сайын ойлен пуышыч. Шичса ¢стелтºрыш, мелнам кочса, теве пурам подыл колтыза. (Карт кугызам сийлымек, оза-шамыч тудым ужатен лектыт.)
К а р т к у г ы з а.Чесда пеш тамле. Мелнадат, пурадат пеш чесле.
О з а в а т е. Келшен гын, пеш йора. Васли кугызайже, ала теве уна-шамычем дене пырля кушталтен колтеда? Тулачем-шамычем дене кутыралтен колто.
В а с л и к у г ы з а. Ну, родем-пошкудем-влак, икмыняр жап гыч меат каен колтена. Киров велын Малмыж районышкыжо. Мемнам туштат унала вучат. А тарваныме деч ончыч р¢жге кушталтен колтена Малмыж вел куштымашым!
(Малмыж вел марий куштымаш).
В а с л и к у г ы з а. Таче пеш сай шогылтна, ынде мыланнат каяш жап. Тиде сурт оза-шамычлан унам ыштымыштлан моткоч кугу тау! (Кара- шамыч вуйым сават.) Умырда кужу лийже, еш сандалыкда поян лийже!
О з а к у г ы з а. Васли кугызай, шого, шого, ончыкылык илышна могайрак лиеш?
В а с л и к у г ы з а. Ончыкылык илышда? Ончыкылык верч марий-шамычлан чот шогыман. Марий сандалыкнам арален кодаш манын, кушкын толшо тукымым туныктен шогышаш улына. Ме вет т¢ня мучко коштшо улына. Шуко ужаш логалын. Но тыгайым, кунам пасушто шурно олмеш коншудо кушкын шогалеш, тидым ужын, ш¢м ишалтеш. Сандене пашам чот ыштыман. Тунам киндат лиеш, пайремат лиеш!
О з а в а т е ден к у г ы з а ж е. Пеш чын ойлышда. Ну, вуйым она саке. Илышна сай могырыш вашталтеш манын, ме ¢шанен кодына. Корныда пиалан лийже! (Гармоньым шоктен каят.)
О з а к у г ы з а. Чеверын!
(Кодшышт-влак умбакыже мурат-куштат).
О з а в а т е. Шорыкйол пайремда пиалан да пайдалын эртыже! Тек У ийыште кажне ешыштат тичмаш пиал лиеш, моторлык, сылнылык, тазалык озаланат.
А таче Шорыкйол пайремыште мемнан дене пырля лийыныт: (мурызо да ансамбль-влакын, рольым модшо-влакын лумыштым ойла).
(Мучашлан чеверласыме муро).
«Шорыкйол» пайремыште «Удырсий йўлам» модын ончыкташ сценарий
В у д ы ш о. Шорыкйол жапыште кугурак яллаште вуеш шушо ўдыр-влак сурт еда полтым поген коштыныт. Пєртыш пурен йодыныт: «™дыр пурам шолтынена, ала изиш полтым пуэда?», — маныныт. Кє уланже изирак кўмыж кєргє полтым, полто укеанже тунарак уржа ложашым пуэн. ™дыр-влак, «Пеш тау, пура йўаш ўжаш толына» манын, йыгыре пєртыш каеныт.
Нунын почешак изирак рвезе-влак кумытын-нылытын, издерым шўдырен, пєрт еда ўдыр пура шолташ пуым поген куржталыныт. Кажне сурт ик-кок комлям пуэн. Сурт оза-влакым У ий дене саламленыт, еш пиалым, озанлык вия‰мым, шорык ешаралтмым сугыньленыт. Оза вате-влак уна-влакым кыне шўр, пўкш, тўрлє тамле сий дене сийленыт. ™дырйуыш годым пайрем пўтынек пура дене сийлыме гыч шоген.Тўрлє шурно гыч уржан, шўльын, шыда‰ын пырчыштым ўстелышке шынденыт. Тиде шырт ден водын вийжым тарватен колташ кулын. А сурт кєргє вольыкын, кайыквусынат, чодыра кєрго янлыкын шырт ден водыж вийжым, тичмашлыкшым тарватеныт.
Удырсий тўналме деч ончыч тў‰ ўдырым палемденыт да савушым ойыреныт. Тудо шот-рат шуктымым ончен.
Удырсий пайрем тыге тў‰алын.
(Пєрт покшелне ўстембал шога, ўстелне – пура ате, корка, кинде-шинчал, мелна, когыльо. ™дыр-влак, ўстел йыр шогалын, кидыш пура коркам кучен, мураш тў‰алыт.
Тў‰ ўдыр тў‰алеш:
Курык йымал пўнчыжє да курык дене тєр шога,
Курык ўмбал куэже да кече дене тєр шога.
Сарай шенгел шарангыже сарай дене тєр шога,
Ты шинчалше иза-шамыч тєра дене тєр шогат.
Т ў ‰ ў д ы р. Изай да е‰гай-влак, Шорыкйол арнян ўдырсийым тарватен улына. Лийза мемнан ден уна, тамлыза ўдыр пуранам. Тек пайремна пайдале лиеш!
(Вес кок ўдыр мураш тў‰алеш. Кидышкышт пура коркам кученыт. Те‰гылыште шинчыше кок пєръе‰лан пура коркам намиен, кидыш кучыктат).
И к ы м ш е п є р ъ е ‰.Мемнам йўктынеда? Пеш сай!
К о к ы м ш о п є р ъ е ‰(йолташыже подылаш тў‰алеш да шуралта). Эшеже ит йў, чечас мыланна мураш тў‰алыт!
И к ы м ш е п є р ъ е ‰. Палем, палем. Вучалтем. (Удыр-влак мураш тў‰алыт).
Тошкалтыш йымал ола комбыжо
Кок ош муным мунчалын.
Ой, изайна-шамычна дыр,
Илышда тендан пиалан лийже.
Иктыжым пыштен улыт кинде перкелан.
Весыжым пыштен улыт шийвундо перкеш.
Иктыжым пелештеныт кинде перкелан,
Весыжым пелештеныт шийвундо перкеш.
Лудын ойлаш:
Оой, изайна, е‰гайна-шамычна,
Илышда тендан пиалан лийже!
Кинде перкеанат те лийза!
Кужу ўмыранат те лийза!
И к п є р ъ е ‰. Удыр-влак, тау поро мутланда. Пошкудем, кольыч, мыланна кузе муралтышт? Шийвундо ден киндым шўжар-влак тыланен мурат гын, мыланнаже эше мо кўлеш? Мурымыштлан шийвундым пышташ верештеш. (Пурам подыл колта, пура коркаш оксам пышта.)
В е с п є р ъ е ‰. Шўжар-влак, пеш сылнын муралтышда. Мемнам кавашке шумеш нєлталын мурышда. Пеш тау! (Пурам йўэш, пура коркаш оксам пышта. Устелтєрыштє изаж ден е‰гаже шинчат).
Т ў ‰ ў д ы р(ўстелтєрыш ончалын.) ™дыр-влак, ончалза, изам ден е‰гам ош комбо гай волгалт шинчат. Лўмын тыланда пєлеклем ўдырсий муремым.
Лапын-лапын койдалеш —
Завод шындаш келшалеш:
Кўкшын-кўкшын койдалеш —
Полат шындаш келшалеш.
Суран тўран портышыжым
Тєреш шараш келшалеш.
Изай дене йы‰гажым, йынга дене изажым
Тєреш шындаш келшалеш!
Сем кадыртыш.
Йоратеда гын, шалт йўалдалза,
Ода йєрате гын, шалт шындалза!
Изай дене йы‰гажым, е‰гайже ден изайжым,
Тєреш шындаш келшалеш!
И з а ж е. Ой, шўжарем-влак, чеверем-влак, тендам пагален, шалт йўалдална. (Пурам йўэш).
Е ‰ г а ж е. Изи мўкш гай мє‰гыштет тыршет. Пиалан лий! Тачысе пайремыште кушталтыде нимат она кай.. (Коркаш оксам пышта, иза ден е‰гаже марий сем почеш кушталтат. Тошто марий куштымо сем.)
Т ў ‰ ў д ы р. Изай ден е‰гайлан тау.
Пєртышкє каче-влак пурат.
Кум ўдыр, иктын-иктын коркаш пурам пыштен, нунылан кучыктат. Качылан кум ўдыр кокла гыч иктыже келша гын веле оксам коркаш пышта. Ик ўдыр ден ик рвезе ончык лектыт. Рвезе, пурам кидыштыже кучен, подылын колта, оксам пышта да кушташ тў‰алеш. Удырат пєрдын-пєрдын кушташ тў‰алеш. А моло рвезе-влак кидсовышым кыраш тў‰алыт. «Ачаж дечат мастар, аваж дечат мастар! Кертеш, кертеш – хоп-хоп-хоп! ™дыр куштен пытарымек, рвезе пурам йўэш, вара оксам пышта да ўдырлан кидышкыже пуа.
Р в е з е. Микал, ончо, ончо, Настачиже пеш мотор ўдыр лийыныс, могай вургемже, кидшолжо! А кап-кылжым ончен йєратет! Кунам тыге кушташыже тунемын, ала?
И к ў д ы р. Прокоп, Настачижым йоратенак шыч шынде дыр?
Р в е з е. А мо, тореш омыл. Тый денет кушталташат тореш омыл.
(Удыр качын кидышкыже пурам пуа.Куштат.)
Вара вес ўдыр-влак мужыр дене кушташ тў‰алыт. Тиде куштымашке чыла ўдыр ден рвезе-влак ушнат, тыгак зритель влакат иквереш ушнен куштат.
1. Тошто марий куштымаш.
2. Йошкар ола вел куштымаш.
3. Медведево вел марий куштымаш.
4. Шернур вел куштымаш.
™дырсий касыште «Васли-водо» модмаш тў‰алеш.
С а в у ш. Удыр-рвезе-влак, ынде «Васли-водо» модыш денат модаш жап шуын. Икымше модышна тыге маналтеш: «Келшен иледа мо?». Палдарен кодынем, тиде модыш дене революций деч варарак Вўтла уездыште модыныт. Меат книгаш возен кодымо почеш модын ончена.
Иканаште умылтарем, молан лупш кўлеш. Мутлан, мыйын йодмем ода шукто гын, пален лийза: «пушкыдо верлан» лупш логалеш.
Чыланат мужыр дене те‰гылыш шинчыда, шогышыжат мужыр дене шогеда… Шогышо але шинчыше мужыр дек миен йодам:
– Келшен иледа?
Келшен иледа гын, ойледа:
– Келшен, келшен илена. (Коктын шупшалалтшаш але єндалалтшаш улыт. «Келшен илена» огыт ман гын, савуш лупш дене шелеш. Лупш дене кыралтше рвезе але ўдыр шкланже келшыше ўдыр але рвезе деке миен шогалеш. Вара нуно шупшалалтшаш улыт. Савуш икмыняр мужыр дек миен йодыштеш. Модын пытарымек, Васли кугыза, Васли кува, салтак толын лектыт. Залыште улшо-влак чыланат лўдын шылаш тєчат. Вургемым савырен чийыше-влак икмыняр е‰ым кучен шогалтат.
В а с л и к у г ы з а. Ида лўд, таче ме тендам тоя дене перкалаш толын огынал. Лыпланыза чыланат.
С а в у ш. Кє улыда? Кушеч улыда? Мом кычалыда?
В а с л и к у г ы з а. Мый Васли кугыза ден ватыже улына, тендан пайремышкыда пура йўаш толын улына.
С а л т а к. Ме вате-марий, коча-ковам ужатен толын улына, пура йўмыдам, койышланымыдам ончынена.
С а в у ш. Удыр-влак, уна-влакым ончыл верыш шындыза, пурам йўктыза, чес дене шуныза. (Удыр-влак йўктат, пукшат).
(™дыр мураш тў‰алеш. Молыжо полшат).
Йылдырым, йылдырым той пучет,
Кутко шулдыр куэрет.
Пура коркат лыжгемшет,
Арака саканет окмакет.
Изи ташламат, кугу ташламат,
Йыгыр пўкшет оньакат.
Шєрвалан шєрет
Кўмыж тўреш пижылда,
Шо‰ан пурат
Корка тўреш пижылда.
Ой, изайна-шамычна,
Ой, е‰гайна шамычна,
Пуалал ончем, йўлдалза,
Устел лишкырак толдалза.
С а в у ш. Васли кугыза, куваже, ме тендам сийлышна, ынде йўла почеш те кушталтен пуышаш улыда.
Васли кугыза. А ме тореш она лий. (Савуш Васли кугызалан шымакшан, илалшырак ватым кушташ луктеш. Коктын о‰айын куштат. Нунын почеш савуш Васли кувам луктеш, ваштарешыже илалше пєръе‰ым шогалта. Кушталтымышт эше о‰айрак лектеш. Вара савуш салтак ден рвезе ватым луктын куштыкта. А вара чыланат теве тыгай куштымашлам ончыктат. (Примерлан).
— Киров вел марий куштымаш
— Морко вел марий куштымаш.
— Куженер вел сўан куштымаш.
— Звенигово вел куштымаш.
Куштен пытарымек, Васли кугыза, чылалан таум ыштен, сугыньым пуа.
В а с л и к у г ы з а.Чесланда пеш тау! Могай йодышда уло гын, йодса, вашештем.
ЙОДЫШ-ВЛАК:
— Тений теле могайрак лиеш, Васли кугызай?
— Шўльє кужу лиеш мо?
— Тений кинде шочеш мо?
— Айдемылан илаш сай лиеш мо?
— Пенсым (пенсийым) ешарат мо?
— Пошкудо Васли ўдырым налеш мо?
(Васли кугыза илышлан келшыше вашмутым пуэда).
Васли кугыза. Ну, тетла йодышда уке гын, вес Шорыкйол мартен сайын илыза, таза лийза, киндан-вольыкан лийза.
К у в а ж е. Кынедажым тошкалтышым шогалтен кўрза.
С а л т а к. Ешыштыда келшымаш лийже. Шуко йоча лийже, чыланат таза лийза. Удыр пурада пеш тамле ыле. (Тў‰ ўдыр дек миен, коркаш оксам пышта.) Тиде чыланна деч.
Т ў ‰ ў д ы р. Пура йўаш пурымыланда пеш кугу тау. Вес ганат пурыза. (Каят).
С а в у ш. Эше йўд кужу, «Васлий-водо» модышнам умбакыже шуена. Ынде сокыр тагала модына. (Тиде модышым шукыжын палат, сандене возыдеат лиеш.)
С а в у ш. А эше тиде модышым шукынжо огытат пале. «Йос коштыктымаш» маналтеш.
Модшо-влак, изирак потам але тугайрак шовычым, уло гын, муш кормыжым почкинчен, кок шеч кужытан кандыра семын пуненыт. Тудым «йос» маныныт. Вара кажныже, кок пулвуйжым кўшкырак кадыртен, кок кидшым пулвуй йымаке ыштен да ваш кормыжтен, те‰гылыш шинчын. Чылаже латкок е‰ наре шинчыныт — квадрат семын. Ик е‰ покшек йос кучаш шогалеш. Йос пулвуй йымачын кид гыч кидыш каен. Йос кучышо, коля ва‰ыше пырыс семын ва‰ен да йос кучаш тєчен, а кучен се‰ен огыл гын, йос дене тупшым чот переныт, тудо адак мумешкыже кычалын. Йосым кучен кертын гын, кон деч налын, тудо йос кучаш шогалын.
С а в у ш.А эше«Йолташым вашталтен модмаш».
Модшо-влак мужыр дене йыгыре олымбал мучко шинчыныт. Ик е‰ мучашыш шкетын шинчын. Эше ик е‰, шкет шинчыше деке миен, «Тылат кє кўлеш?» манын йодын. Тудыжо шонен ямдылыме е‰ын лўмжым каласен. Рвезе тудо е‰ым, кидше гыч вўден, йодшо деке конден шынден. Адак шкет кодшо лийын. Рвезе, тудын деке миен, адакат «Кє кўлеш?» манын йодын. Тудынат йодмыжым шуктен. Ты е‰ ятыр жап е‰ым вашталтыл коштын. Вара вес рвезым шогалтеныт.
Т ў ‰ ў д ы р. Савуш, Шорыкйол кастен мужедме деч посна нигузеат огеш эрте. (Мужедаш тў‰алыт — кандыра дене, меж дене, пу комля дене, корзинка дене.)
Савуш. Удыр-влак, те качыдам палаш тыршеда, а каче-влакше тыштак улыт. Ончалза теве, вес ялла гычат шукын толыныт. Шке койышдам ончыктыза. (Куштымо сем чўкталтеш. Удыр-влак чылан кушташ тарванат. Пєрдын-пєрдын, кажне ўдыр кушта. Каче-влак «Кертеш! Кертеш! Ачаж дечат мастар! Аваж дечат мастар!» манын, совым перен шогат. Удыр-влак нерген реплика-влак: «Кертеш! Мастар! Чапле!». Совым чыланат перен, куштымыштым ончат. Мучашлан каче ўдыр пелен шогалын, мужыр дене кушташ тў‰алыт. Вара чыла зритель дене куштат).
Арбор куштымо сем.
Шернур вел куштымо сем.
Т ў ‰ ў д ы р. Изай ден е‰гай-влак, шольо-шўжар-влак, ўдырсий касна мучашке лишемеш. Тау тыланда.
Клат кєргє киндан-поган лийза,
Шондык кєргє шийвундан лийза.
Пєртда тичат ешан лийза,
Латкок тулар-тулачан лийза,
Калык палыме-пагалыме лийза.
Вес ўдырйўыш марте сай, пиалан лийза.
В у д ы ш о.Эрдене, кече лекме жапыште, кошарташ жап шумо годым, утларак ойган, єпкеан мурым мурат. Нуным ончен, ава-шамыч шортылден шогат. Устел кокла гыч лектын, оза ватым, марийжым, чыла ешыштым ўстел покшек шындат. Тидын годым тичмаш туйысеш пурам темен шындат, вара таум ыштен муралтат.
Идым печет — ныл угылет,
Идым пече кєргє каванан лийза.
Тошкем кєргет — ныл угылет,
Тошкемет кєргє мўкшан лийза.
Вўта кєргет — ныл угылет,
Вўтада кєргє вольыкан лийза.
Клат кєргє — ныл угылет,
Клатда кєргє киндан-поган лийза.
Шондык кєргет — ныл угылет,
Шондык кєргє шийвундан лийза.
Пєрт кєргет — ныл угылет,
Пєртда тичат ешан лийза.
Кудыр ўпан куд эргым ыштыза,
Вияш ўпан вич ўдырым ыштыза.
Латкок тулар-тулачан лийза,
Калык палыме-пагалыме те лийза.
Тыге мурен шуктат да чыланат сукалтат. Оза вате да моло кугырак-влак чыланат сугыньым пуат, вара, кынел шогалын, уремыш ўчашен куржыт. Куржын лекмаште эн почеш кодшо ўдыр марлан кайыде кодеш манын, воштылыт.
Теве тыгеракын ўдырйўыш пайрем эртаралтеш.
Чеверын!
