(Марий талешке кечым пайремлаш сценарий)
Вӱдышӧ-влак коктын лийыт: ИКТЕ (рвезе) да ВЕСЕ (ӱдыр).
Сем фонышто ИКТЕ почеламутым ойлаш тӱҥалеш:
Мыняр шочшан улат тый, шочмо мланде:
Акпатыр я Онар, я Чумбылат.
Чылан ушнат талешке кечыш таче,
Вожаҥше тукымнажым чумырат.
ВЕСЕ:
Саманын кочо-шере тамже шуко,
А кӱкшытыш чолга еҥ вел шуэш.
Сонар кочайын пикш гай пӱсӧ мутшо
Волгенчыла тачат йоҥга уэш.
ИКТЕ:
Садлан йорлешт кодам шонен да ӧрын огыл,
А чулымын, куатлын илыман.
Уке, пырчат нужна чонан мый омыл,
Онарын уныкаже мый кушкам!
(Муро йоҥга: В.Захаров, Сем. Николаев – «Марий калыкем»)
ВЕСЕ:Таче пайрем – шкенан кугезына-влакым да марий он-влакым шарныме Марий талешке кече.
ИКТЕ:А мом ончыкта «талешке» мутшо – айда эше ик гана умылтарен пуэна.
ВЕСЕ:«Талешке» — тиде шке калыкшын эрыкше, пиалже верч талын шогышо, неле жап годым шочмо мландыже, шочмо калыкше верч оҥ дене кынелше айдеме. Тудым рушла «герой» маныт.
ИКТЕ:А тыныс паша годым тиде – шке мастарлыкшым, вий-куатшым шочмо калыкшым чапландарымашке пыштыше чолга еҥ.
ВЕСЕ:Тыге 26 апрельыште, Марий талешке кечын, мемнан калыкна кугезе тукымжым, эн чолга, лӱддымӧ, патыр, эрык верч илаш-колаш шогышо тале еҥже-влакым ушта.
ИКТЕ:Тыгак тыныс илышыште тудын ончыкылыкшо верч тыршыше шочшыжо-влакым порын шарналта, воктенна илыше ончылъеҥ-влаклан вуйжым сава.
(Ожно годсо муро йоҥгалтеш)
ВЕСЕ:А молан ме Марий талешке кечым лачак 26 апрельыште палемдена – тидымат каласен кодаш уто огыл, шонем.
ИКТЕ:1556 ий 26 апрельыште Виче (Киров) мландыш пурышо кызытсе Малмыж кундемыште Болтуш (але Полтыш) лӱман тале лужавуй (марий князь) тушман дене кугу кредалмашеш колен. Тудым Шошма эҥер серысе кӱкшӧ курык вуеш тоеныт. Кызыт ты курыкым Болтуш курык маныт.
ВЕСЕ:А 1917 ийыште Башкирийысе Бирск (марлаже Пӱрӧ) олаште марий-влакын икымше кугу погынышт эртен. Тушто тале марий сотемдарыше (просветитель) Павел Петрович Глезденёв 26 апрельыште Марий талешке кечым эртараш ӱжын.
ИКТЕ:Тылеч вара ятыр ий эртен. 1990 ийыште гына «Марий ушем» мер толкынын тыршымыж дене «Талешке кече» пайрем мемнан илышыш пурен.
ВЕСЕ:
Акрет гычын толыт — имнешке, йолешке, —
Чылан, кӧ шӱмбел калык верчше колен.
Ик лӱм нунылан пеш келшале – талешке!
Талешке эре шочмо калык пелен!
(Муро: И.Егоров, В.Регеж-Горохов – «Элнет»)
ИКТЕ:
Курым-влак эртеныт, ой, мыняр! –
Йогын семын эркын-эркын ийын.
Курымла вошт ошкылын Онар –
Эн кугезе патырже марийын.
ВЕСЕ:
Туныктен шке калыкшым арун –
Вуй нӧлтал илаш ты тӱнямбалне.
Тушманлан пуаш виян карум,
Родылан почаш шӱм-чоным, алым.
ИКТЕ:
Курым-влак эртат эше мыняр,
Йогын семын эркын-эркын ийын, —
Курымла вошт ошкылеш Онар,
Марийлан пуэн чон кӧргӧ вийым.
ВЕСЕ:Курымла воштак ошкылыт мемнан калыкнан чыла моло патыр талешкыже. Тиде – Чумбылат, Акпарс, Акпатыр, Болтуш, Токтауш…
ИКТЕ:Тиде – Туга, Канай, Адай, Атрай, Мамич Бердей, Мирон Мумарин…
ВЕСЕ:…да шуко-шуко палыме да палыдыме, но мыланна шӱм тулыштым волгыдын виктарыше марий талешке-влак!
ИКТЕ:
Кугезе-влакын сугыньышт ден толын
Ару йӱла, вургем да койышна.
Ме курым вошт – ялт пыл вошт кечыйолла –
Кугу тӱням ненчен пойдарышна.
ВЕСЕ:
Лӱмна мемнан – Акпатыр да Семалче,
Кава да Вӱд, Мардеж, Волгенче, Тул…
Пырля виян ме улына гын таче,
Эрлат ты вийым велыме ок кӱл!
(Тыште «Акпатыр» опера гыч семым колышташ лиеш)
ИКТЕ:Марий калыкын ик эн чолга талешкыже – тиде Чумбылат он. Чумбылат 14-ше курымышто илен. Тудын мландыже Угарман гыч тӱҥалын, Вӱрзым марте шуйнен. Чумбылат оным калык моткоч пагален, тудым Юмын еҥлан шотлен.
ВЕСЕ:Колымекше, тудымат Виче кундемысе кугу курык вуеш тоеныт, кызыт тиде курыкымат Чумбылат курык але Кугу Курык Кугызан кийыме верже маныт. Шымшӱдӧ ий наре марий-влак тушко кумалаш коштыт.
(Сем тӱҥалеш. Сем фонышто вӱдышӧ-влак ойлат)
(Тиде сценкым модын ончыкташ лиеш)
ИКТЕ:Чумбылат он нерген марий калык тукым гыч тукымыш ик легендым арален намиен. Айста тудым кӱчыкын шарналтена…
ВЕСЕ:Шуко ий илен ош тӱняште Чумбылат, шуко ий тудо шочмо калыкшын пиалже верч тыршен. Но тудланат тиде тӱня дене чеверласаш жап толын шуын. Ош тӱня гыч кайышашыжым шижын, тудо шке йырже поро калыкшым чумырен да тыге каласен: «Родем-влак, тендан верч мый шуко тыршышым. Ынде мылам тендан деч ойырлаш перна».
ИКТЕ:«Но ида ойгыро, — каласен Чумбылат он, — мый тендан деч каем гынат, тендан пелен мыйын шӱлышем кодеш. Чот неле годым, кунам шем тушман тендам чыташ лийдымын пызыраш тӱҥалеш, толза мыйын шӱгарем ӱмбак да мыйым полшаш кычкыралза. Мый тунам шке курымаш верем гыч лектамат, тендам осал тушман деч арален налам».
ВЕСЕ:Каласен тыге Чумбылат он да колен колтен. Жап эртен. Марий калык тыныс илыш дене илен, пашам ыштен, шурным шочыктен, йочам куштен. Но ик гана Чумбылат онын курымаш омо дене мален кийыме курык воктене йоча-влак модын куржталыныт. Икшыве-влаклан оҥайын чучын колтен: йодын ӱжмылан Чумбылат чынак кынелеш мо? Толыныт шӱгарже воктеке да кычкыралыныт: «Чумбылат он, кынел полшаш мыланна! Шем тушман мемнан мландыш керылтын! Вий-куатна шагал, тушман мемнам пытара. Полшо мыланна!».
ИКТЕ:Тыгодым йырым-йыр уло мланде сургалт каен. Изи йоча-влак лӱдмышт дене мӧҥган-мӧҥгышкышт куржын шаланеныт. А курык оҥ гыч мланде ӱмбак Чумбылат он лектын шогалын. Ончалын тудо шолашке – ик тушманат ок кой, ончалын тудо пурлашке – туштат иктат уке. Шӱлыкаҥын Чумбылат да манын: «О родем-влак, те мыйын полшымемым ышда акле – ондален кынелтышда. Тиде тат гыч мый тендан деч курым-курымешлан каем. Ончыкыжым кеч-могай неле-йӧсӧ толеш гынат, чылажымат лач шке вийланда ӱшанен гына сеҥашда возеш».
ВЕСЕ:Тыге Чумбылат уэш шӱгарышкыже пурен возын. Но Чумбылат онын поро шӱлышыжӧ садак марий калык пелен кодын да тудо мыланна илаш полшен шога. Вет арамлан огыл Чумбылат онын кийыме курык воктек марий еҥ-влак курым гыч курымыш, ий гыч ийыш вуйым саваш коштыт. Чумбылат нунын мутыштым эреак колеш.
ИКТЕ:
Эрталже шӱдӧ ий, эрталже кеч-мыняр,
Алмаштыже ик курым весым, кумшым, —
Кугезе патыр ончыко ӱжеш яндар,
Ок мондо калык тудын сото лӱмжым.
(Муро йоҥгалтеш).
ВЕСЕ:А жап тугак ончыко каен. Марий калык шке тале шочшыжо-влакым эреак шарнен.
ИКТЕ:Тыгодымак тудо у талешке-шамычым шочыктен. Нунышт шке калыкшылан шӱм-чон куатыштым, уш-акыл волгыдыштым пуаш тыршеныт, мотор ончыкылыкыш корным ончыктеныт.
ВЕСЕ:Ик тыгай еҥже – марий сылнымутлан негызым пыштыше Сергей Григорьевич Чавайн. Тудын «Ото» почеламутшо мемнан шочмо сылнымутланна памашшинча семын лийын.
(«Ото» почеламутым лудеш)
(Почеламут деч вара муро йоҥгалтеш)
ИКТЕ:Виян, лӱддымӧ, чолга еҥ-влаклан мемнан калыкна поян. Огына мондо ме икымше марий йылмызе Валериан Васильев-Ӱпымарийым да тудын дене пырля ик жапыште тыршыше шанчыеҥ ден сотемдарыше-влакым, икымше композитор Иван Палантайым, икымше художник Александр Григорьевым…
ВЕСЕ:…пеш тале мер да кугыжаныш пашаеҥ-влакым: Иван Петровым, Владимир Мухин-Савим, Сергей Черняковым, Николай Алексеевым, Андрей Эшкининым…
ИКТЕ:…марий сылнымутлан кушкаш полшышо чыла поэт ден писатель-влакым…
ВЕСЕ: …марий калыкын лӱмжым тӱня мучко эн ончыч чапландарыше киноактёр Йыван Кырлям, марий кокла гыч Совет Ушемын икымше Геройжо Сергей Суворовым да кугу сареш вуйыштым пыштыше чыла салтакым…
ИКТЕ:…кугу сар гыч сеҥен толшо сарзе-влакым да тыныс пашалан уло вийыштым пуышо тале еҥ-влакым!
ВЕСЕ:Чылаштын лӱмыштым каласен пытарашат ок лий. Тек нунылан чылаштланат курымашлык чап лийже!
ИКТЕ:Уста, поро да тале айдеме, колымекшат, ош тӱняште кодшыжлан илаш йӧным ышта, маныт. Чынак, тоштыеҥ ден кугезе-влакым уштымо годым кеч-могай сомылат ворана, вий ешаралтмыла чучеш. Садланак нунын лӱмыштым тукым гыч тукымыш намийыман, пагален шарныман.
ВЕСЕ:Тачат, Марий талешке кечын, ме нунын деч кап тазалыкым, уш-акыл шулдырым, чон яндарлыкым йодына.
(Сем фонеш почеламут йоҥга)
ИКТЕ:
Тӱня кугу Юмо, она лий ме тулык,
Ӱнарым пуат келшымаш да татулык.
Акрет тукымна тыныс дене илен,
Толшаш тукымна лийже тыныс пелен.
ВЕСЕ:
Меат эре ончык ончен илена,
Вучалын перкем да суапым.
Меат курымла вошт саклен миена
Арулыкым, акылым, чапым.
(Мучашлан келшыше муро йоҥгалтеш).