Тюмень «Пеледыш пайремын» ямжым пала
Марий-влакым йӱдвел кундемыште илыше финн-угор тӱшкаш пурышо тӱп калык, хант-влак, унам вашлийме йӱлашт дене саламлышт. Эрыктыме йӱла дене. Хулалнянь дене сийлышт, але кол кинде дене. Кок мутшат марла йоҥга-с.
Кокымшо пачашысе фойеште сценым марла сӧрастарыме. Марий сем тӱҥ шотышто эрвел марийын йоҥгыш. Тыште тӱҥ шотышто Пошкырт да Урал кундемла гыч марий-влак илат. Улыт Марий Эл, Виче кундем гычат. 2010 ийысе Российысе перепись почеш Тюмень олаште 1600 утла марий ила. ХМАО да ЯНАО дене пырля 11000 утла марийым шотлымо.
Марий калыкын йӱлаже, мурыжо да йылмыже Тюмень кундемыште тӱшка погынышто икымше гана 2010 ийыште йоҥген. Финн-угор калык-влакын фестивальыште. Тиде ийынак «Лӱҥгалтыш» ансамбльым чумырымо, марий пайрем-влакым эртараш тӱҥалме. «Пеледыш пайрем», «Шорыкйол» чӱчкыдын эртаралтыт, тӱрлӧ калыкым ушышо пайремыш савырненыт. Марий ача-аван йочаже-влак конкурслашке ушнат. Тений ноябрьыште «Краса финноугории» йоча конкурсыш кум марий ӱдыр ушнен, Анастасия Байдалина «Мисс «Краса финнуогрии» титул дене палемдалтын. Ульяна Янсубаева ден Аделина Петренко посна номианцийыште палемдалтыныт.
«Лӱҥгалтыш» фольклор ансамбльым Людмила Петрова вуйлата. «Пайрем годым концерт программе деч посна усталык ончерым почына, мастар классым, калык модмашым эртарена, ончаш толшо калыкым марий кочкыш дене сийлена. Иктылан чон коршта: гармоньчына пеленна огыл, 100 утла меҥге тораште ила», – палемдыш Людмила Анатольевна.
Мероприятийлаште марий кочкышым Зинаида Орзаева ямдыла. Шернур район Кукнур вел Изи Памашъялеш шочын. Ешым погымеке, пелашыже дене йӱдвеке илаш кусненыт. Ынде пел курым тыште илат, кок эргым ончен куштеныт. Нуныштат ешан-шочшан, уныкан улыт. Концертыште але пайрем годым шернур вел семже почеш муралтен чӱчкалта. Марий вургемжымат шке велысыжым конден.
«У Торъял пазарыште налын конденам, Ончылсакышыжым шке ургенам. Кажне ийын шочмо кундемыш миен толына», – ойла.
Тидымат палемдыман, ансамбльлан вургемым ургызыжат шке коклашт гычак. Тиде – Пошкырт кундемын ӱдыржӧ Ирина Николаева.
Марий ансамбльлан почеламутым возышо еҥышт уло. Людмила Муфтахова, Пошкырт кундем Дӧртыльо районеш шочын, Черлак марий ялыште шуко шочшан, туныктышо ешеш шочын кушкын. 1979 ий гыч Тюмень олаште ила, стройкышто пашам ыштен. Сылнымут деке изинек шӱман лийын, возашыже веле варарак тӱҥалын. Почеламутшо, ойлымашыже-влак «Ончыко» журналыште, «Чолман» газетыште савыкталтыныт.
2017 ийыште Тюмень оласе марий калыкле-тӱвыра автономийым регистрироватлыме. Тудым тале марий ӱдырамаш М.А. Меньших вуйлата. Маргарита Анатольевна Урал кундем Арти муниципал округыш пурышо Афонасково ялеш шочын кушкын, профессийже дене туныктышо. Шке йырже марий шӱлышан еҥ-влакым чумырен.
Марий-влакым да пайремыштым пагалымашым Марий тӱвыра кечыш толшо чуваш, хант, белорус, одо калык-влакын шочшышт ончыктышт. Пайремнам пайремлан шотлен, саламлымаш мутыштым муркостенечышт дене пеҥгыдемдыщт. Тюмень олаште финн-угор культурым аралыме да вияҥдыме шотышто вӱдышӧ специалист Л.Д. Собянина марий-влакын кугезе йӱлам ӧрдыж кундемыште арален моштымышт дене кугещнен каласыш. «Муро, куштымаш, чием – чылажат ӧрыктарыше да тӱрлӧ: кажне кундемыште илышын нунын гоч койыш-шоктышдам лудаш лиеш, – палемдыш Любовь Дмитриевна.
Тюменьыште тӱҥ марий – Шарпатов
Марий тӱвыра кече кышкарыште Российын Геройжо, легендыш логалше летчик, граждан-юж суднын командирже, отставкысе подполковник Владимир Шарпатов дене вашлиймаш кумылын эртыш. Российын историйыштыже, самолетым шолыштын, плен гыч утлымаш кок случай гына лийын. Икымшыжым 1944 ийыште Михаил Девятаев ыштен, кокымшыжым 1996 ий августышто Владимир Шарпатовын экипажше шуктен. 1996 ий 22 августышто тале летчиклан, мемнан земляклан Российын Геройжо лӱмым пуымо.
Владимир Ильич Тюмень марий-влак деке пеҥгыде кылым вуча, эртарыме кажне гаяк мероприятийыш толеш. Толеш марий тӱран тувырым да галстукым чиен, шем-кандалге костюмешыже «Российын Геройжо» орденым пижыктен. Марий куштымашым пагала. Марла саламлалтеш. Сылнымут деке шӱман: почеламутым сера. Куштылгын, чонеш логалшын, кугу нелылыкым эртыше илышыжын кажне татшым пагален да чаманен воза. Шочмо Мӱлмарий кундемже, Элнет эҥерын кадыр-кудыржо тудлан шерге. Икмыняржеым лудын пуыш:
«Не видел краше я земли
В заморских выхваленных странах.
Там вспоминал я МужМари
И Сорок третий постоянно.
Мне дороги Кожла-Сол
а
И очень скромная Колодка
И та сирень, что расцвела
В саду родительском сироткой».
Кӱчыкын, чоным тургыжландараш огыл манын, илышыж нерген каласкалыш, а афган пленыште улмыж нерген почеламут корныжо дене лач тыге мане: «Побывал в иностранных благодатных краях, а в одной постоянно испытывал страх».
Пӧлек шотеш кажне унажлан «Быть – а не казаться» книгажым пӧлеклыш. Марий Элыш толаш сӧра, «ӱжыда гын…» манеш. Ӱжына, Владимир Ильич, пагален, вучен, Тиде ойым пеҥгыдемдаш манын, «Российысе марий-влак» федерал калыкле-тӱвыра автономийым вуйлатыше Лариса Яковлева В.И. Шарпатовлан марий солыкым кучыктыш. Марий Оньыжа Эдуард Александров шкенжын шергакан мутшым «Марийцы на просторах России» книгам пӧлеклыме дене пеҥгыдемдыш: «Кокымшо тыгаяк лӱман книгаште, Владимир Ильич, Тюмень марий-влак да Тендан нерген материалым савыктена».
Эн тале марийлан – Таумут
Йӱдвел кундемыште марий йылмым, тӱвырам да калык йӱлам арален шогымаште да вес калык-влаклан палдарен шогымаште тыршыме пашаштым кӱкшын аклен, «Российысе марий-влак» федерал калыкле-тӱвыра автономийым вуйлатыше Лариса Яковлева марий активист Людмила Алексеевалан, Людмила Каниналан, Ольга Меркельлан, Людмила Муфтахова да верысе автономийым вуйлатыше Маргарита Меньшихлан Тауштымашым кучыктен.
Урал кундемын кидмастарже Тамара Костина Марий тӱвыра кечыш погынышо-влаклан шке ургымо да тӱр дене сӧрастарыме вургемже-влак дене палдарен. Мут толмашеш, тыгай дефилем тудо Екатеринбургышто, Москваште эртарен. Володя Федотов, Ирина Николаева, Пермь кундем Добрянка ола гыч Рая Алкиева, Людмила Алексеева, Пошкырт кундемын шочшыжо Раиса Тоссовайнен, Екатеринбург ола гыч Наталья Ябекова, Йошкар-Ола гыч «Сото вий», Тюмень марий-влакын «Лӱҥгатыш» фольклор ансамбльышт муро да куштымашышт дене куандарышт. А гармоньчыжо Эльвира Петрова ыле.
Марий тӱвыра кече ончыктыш: ӧрдыж кундемыште илыше-влаклан шочмо йылмын, семйогынын ямже яндар юж семынак кӱлеш. Тюмень марий-влакын кумылыштым пуйто канде кава кольо: чевер кече дене вашлийын, волгыдо шӱдыран кас йӱд дене тора уна-влакым ужатышт. Тау чылалан.
Раисия Николаева.
