Изарня кас

Модшо-влак: кова, уныка, ача(кугурак эрге), ава (шешке), карт кугыза
/Кова ӱстембаке кочкышым пога, ямдылкала. Уныкаже школ гыч толын пура/.
Кова: Уныкам, школ гычат толын шуо. Ынде теве моло-влакын паша гыч толын шумыштым вучен шуктена да тӱҥалына веле.
Уныка. Бовой, таче могай пайрем? Ӱстембаке мо пеш шуко кочкышым погенат?
Кова: Уныкам, таче вес тӱняш кайыше-влаклан касс кочкышым пукшена. Теве чочотым порын шарналтена.
Уныка: А-а, бовой, ме шошым чочойым пукшышна вет. Эше шӱгар ӱмбаке миен пукшымым шарнем.
Кова: Тыгак, тыгак, уныкам. Шошым Кугече пайрем арняште Сорта кечын чочотым, моло тоштыеҥым порын шарналтышна, нунлан эр кочкышым пукшышна. Вара Семык пайрем годым кочатын шӱгарышкыже мийышна, кочатымат, моло родо-тукым-влакымат кечывал кочкыш дене сийлышна.
Уныка: А тачыже кас кочкышым пукшена маньыч. Бовой, мыйын палымем шуэш, кунам да кузе тиде палемдалтеш?
Кова: Шич, уныкам, теве чыла радам дене ойлем. Ме тыште ик идалыкым илена, а вес тӱняште тыгодым ик кече эрта. Кугече арнясе Сорта кеч – тиде эр кочкыш, Семык годым – кечывал кочкыш, шыжым Изарня кас – тиде кас кочкыш.
Изарня касым марий калык чыла пашам пытарымеке эртара. Тудым 14 октяюбрь гыч 19 декабрь марте ыштыман. 14 октябрь – покро кече. Руш верам кучышо-влак «Покров день» маныт. Марий-влакынат уло, тиде кече марте пӧртым, вӱтам шокшемдыман, вара шокшышто илаш тӱҥалат, маныныт. 19 декабрь – теле Миколо, тиде кече деч вара Изарня касым эртараш ок йӧрӧ.
Уныка: Бовой, а молан Изарня касс маналтеш?
Кова: Чыла кочкышымат изарнян пукшат: Сорта кече Кугече арнян изарня кечынже лиеш, Семык годым вӱргечын мӧҥгыштӧ, тоштыеҥым уштен, мончаш пуртат, кочкышым пелештат. А вес кечынже, изарнян, шӱгарышке каят, кечывал кочкышым пукшат. Изарня касымат изарня кечынак эртара.
Уныка: А кӧ-шамыч тышке толыт?
Кова: Уныкам, ожныракше эре изарнян эртареныт, ӧрдыж гыч толшым вучен огытыл. Вет тунам чылан ялыште иленыт. Теве кызыт шукынжо олаште илат, изарня кечын пашам ыштат, толын огыт керт, сандене шуматкечынат эртарат. А ме таче изарня кечынак, ожнысо семынак, ыштена. Теве кугак изат олаште тунемеш, толын огеш керт. Акат ешыже дене Морко поселкышто ила, пашаште улыт. Йочаштат школышто тунемыт. Нуно кинде-шинчалым пуэн колтеныт, олмешышт карт кугыза пелешта.
Уныка: Бовой, ачай ден авайже кушто улыт?
Кова: Вашке паша гыч толын шуыт. Теве йӱкышт шокта, толыт ала-мо.
/Ача-ава толын пурат/
Ача: Авай, тый чыла ямдылен шуктенат?
Кова: Эрдене тагам шӱшкылда да шылым ыштышда. Мый оведым ямдылаш тӱҥальым веле: мелнам, когыльым кӱэштым, шӱрым шолтышым. Теве тага вуйжымат посна шолтен ямдылышым.
Ава: Ме вольык пашам тӧрлен пурышна. Икжап гыч тӱҥалынат кертына.
Кова: Шешкым, але пелешьыше еҥна уке. Тыгай сомылым чылан шуктен огына мошто, карт кугызалан ӱшанена. Толын шумыжым вучалтена. Шуына эше, жап уло, Изарня кас гын, кастенак лийже.
Ы
Карт: Поро кас лийже! Иледа-кутыреда? Тазалыкда могайрак?
Кова: Салам. Пеш сай, пеш сай. Тол тӧрышкырак.
Карт: Ӱстел часдат чыла ямде. Уштен опташ кӱмыжымат ямдыленда, сортадат уло, тага вуят коеш, пурамат шолтен ямдыленда. Пеш сай, пеш сай.
Кова: Мый чесшым ямдылышым, пурам шешкым дене коктын шолтенна. Пуражым йошкарушмен гыч шолтенна. Шыжым Погена налмеке, коҥгаште чойн дене кӱктенна, вара тӱйымӧ машина гоч луктынна. Уржа ложаш дене варен, лепошка-влакым ыштен, коҥгашке кинде кольмо дене кышкенна. Чот чапле лепошка-влак лийыч. Тыгайжым ик уржа мешакымак ямдыленна. Икмыняр лепошкам йӱкшыктарыме шолшо вӱдеш лазыртенна да угыч вӱдым ешарен шолтышна. Шолтымо годым каламбрым пыштышна. Тыгайжым мыйын авамак пышта ыле, кызытсе мемын приправе лиеш. Тунам приправыже семын каламбрымак веле кучылтыныт, кызытсе гай кевытыште налаш лийын огыл.
Ава: Авай, мый тыгай ыштыметым шым уж, кунам пыштен шуктышыч? Могайрак вара тудо?
Кова: Теве кызыт пакчаште укроп шочеш вет, тугайрак. Шудо солымо годым шудо коклаште муаш лиеш.
Ава (шешке): Пурам шолтышна, вара шӱрен, атылашке оптышна. Ик атышкыже шуаш шындышна, рум да сакырложашым ешарышна. Теве шоԋешталт гына шога, пеш тамле.
Ача: Пурам шолташат тунемна, айста ындк ӱстелтӧрыш шинчына, тоштыеҥ-влакым шарналтена.
/Ӱстелтӧрыш шинчыт, карт кугыза уштен опташ ямдылыме кӱмыж йырваш кум сортам чӱкта/
Карт. Теве Ониса кувай Изарня каслан чесым ямдылен. Икымше сортам Киямат тӧралан, киямат савушлан чӱктена. Кокымшо сортам, эн тӱн сортам, Онис кугызайлан, тудат ынде тушто. Тудын дене моло родо-тукымнат толыныт дыр, нуныланат лийже. Кумшо сортам моло тоштыен-влаклан чӱктена: кӧ окна гоч, кӧ капка гоч ончен шога. Кӧ вӱдыш пуренгаен йоҥылыш лийын, теве Афган, Чечня, Украин мландыште кредалше да ӱмыр лугыч лийше салтак-влаклан чӱктена.
/Ӱстембалне улшо чесым, пелештен-пелештен, кӱмыжыш опта, посна кӱмыжыш пыштыме шӱрым лугалта, посна ямдылыме атышке пурам пышта, шкеже эре ойла/.
Ынде, Онис вате кувай, теат шке чесдам пелештен пыштыза. Ямдылыме чесдам йӧратенак кочкышт.
Кова: /Ӱстелтӧр гыч лектеш, кӱмыж деке мия/. Онис пеш келшен илышна, уто йӱк-йӱаным ышнат лук, мый дечем ончычрак каен колтышыч. Теве кочкышым ямдыленам, шужен ит кошт, темше лий. Тӱкален, лӱдыктыл ит кошт, йӧным гына ыштен шого. Моло родо-тукымна гычат тушто улыда, тыландат миен шужо, теат лӱдыктен, тӱкален ида кошт. Сай илаш йӧным ыштен шогыза. Сурт-печынат, вольыкнат таза лийже, эргым-шешкымланат, ӱдыр-веҥымланат сай илаш йӧным ыштен шогыза, уныка-влакнат таза лийышт, коштмо корныштыштаралтышым ыштен шогыза.
Ача (эрге): Ачай, теве кас кочкышым пукшена. Сырен илен огынал, шукылан туныктышыч. Сурт-печым ӱшанен кодышыч, ӱшанетым пеҥгыдын шукташ тыршем. Темше лий, сырен, тӱкален монь им кошт. Аралтышым ыштен шого. Моло родо-тукымнамат сай дене пелештена, йӧным ыштен шогаш йодына.
/Кӱмыжыш мелнам, моло кочкышым опта, шӱрым лугалта, пурам атыш пышта/
Ава: Ачай, пеш сай айдеме ыльыч, келшен илышна, ӱмыретше гына кӱчыкрак лие. Вурсен ойлыметым ик ганат колын омыл. Сай айдемын ӱмыржӧ кучык лиеш маныт шол.
/Кӱмыжыш мелнам, моло кочкышым опта, шӱрым лугалта, пурам атыш пышта/
Уныка: Йӧратем ыле тыйым, кочай. Пеш сай кумылан, шуко оҥайым каласкалымет ушешем шарналт кодын. Темше кошт, мыланемат тунеммаште йӧным ыштен шого.
/Кӱмыжыш мелнам, моло кочкышым опта, шӱрым лугалта, пурам атыш пышта/
Карт: Онис кугызай, теве Моркышто илыше уныка ӱдырет ден веҥыч кинде-шинчалым колтеныт. Нунынат кочкышыштым коч, коштмо корныштышт осал деч аралтышым ыштен шого, пашам ышташат, илашат, оксам ыштаташт йӧным ыштен шого. Адак шочшо-влакыштат таза лийышт, тунеммаштат сай отметкым налышт, ача-аваштым куандарышт. Йошкар-Олаште тунемше кугурак эрге уныкатат таза лийже, сайын тунемже, тунем пытарен, келшыше пашашкыже кидым кергалтенак пижше.
\Пуэн колтымо кочкышыштым кӱмыжыш катен пышат, пураштым – пура атыш/
Карт: Теве тага вуйым эрге ден шешкылан кучыктена. Тага вуйысо вуйдорыкым кӧжӧ ондакрак кочкын пытара, ончалына. Моло-влакланат пукшыза. Теве тыланда совла.
/Эрге ден шешке тага вуйысо вуйдорыкым пукшат, шкештат кочкыт/
Эрге: Мыйын пытыш, шкеат кочкым, моло-влакымат сийлышым.
Карт: Тугеже, тага шукырак лиеш. /Кодшо лужым картлан кучыктат/. Кӱмыжыш пыштышыла /йыгыр лийже, пар дене лийже. Айста ынде ӱстелтӧрыш шичса, шӱрым кочкына.
/Чылан шӱрым, моло чесым кочкыт. Карт кугыза юмо лукеш сортам чӱкта, тичмаш кышыл мелнам пӱчкеш/
Теве Ониса вате кувай тичмаш мелна кышылым ямдылен, юмылан пелештен колтена. Юмо дечын сайым йодына. Тичмаш кышыл мелна гай тичмаш лийын илаш Юмо полшен шогыжо.
/Чылан шӱрым, моло чесым кочкыт. Ӱстелтор гыч лектыт, ӱстембалне шыл деч кодшо лум уштен оптымо кӱмыжыш пыштат, ӱстембалне йогышо тӱрлӧ пудыргым ӱштылын, тудо кӱмыжышкак пыштат/
Карт: Мый кинде кӱмыжым налам. Шольым, тый шӱр кӱмыжым кучо, шешке, пура атым нал. Ынде тошто марий-влакым ужатен колтена. Ужатен лукмо верым капка лукеш ыштенда вет? Южыжо олмапу йымалан ужата. Ониса вате кувай ден Максим уныкаже пӧртеш кодыт.
Кова: Йӧра, йӧра.
/Чылан уремыш лектыт, кова тошто марийым ужатен лекше-влакым вашлияш ямдылалтеш/
Кова: теве лӱмын тичмаш киндым ямдыленам. Максим уныкам, тый пурам кучо. /Вучаш шинчыт/.
/Уремыш тошто марийым ужатат/
/Карт кӱмыж гыч уштен кочкышым мландыш ястара, кӱмыжшым тушкак (воктекырак) кумыкта. Пура ате гыч пурам мландыш чӱчыкта, шке семынже пелешта. Моло-влакат тудын почеш тугак ыштат./
Карт: Таче теве Изарня касым эртарышна, тошто марий-влак, тыланда кас кочкышым пукшышна. Мо уло дене серлаген кайыза, тӱкален, лӱдыктен ида кошт. Тиде кочкышым кайык-влак кӱшкӧ кӱзыктыза да тошто марий-влак деке намиен шуктыза.
/Чылан пӧртыш пурат. Кова йыргешке киндым кучен, уныка кружка дене пурам кучен, пӧртыш пурышо-влакым вашлийыт/
Кова: Тошто марий-влак мом каласен кодышт гын?
Карт кугыза: Ямдылыме чеслан тауштен каласышт, реза улына маньыч. Чылалан тазалыкым тыланышт. Мланде ӱмбалне тыныс илыш лиеш, сар пыта, шушаш ийыште киндат, шудат ситышын шочеш манын ойлышт. Корнӱмбалне коштшо-влакым арален коштыкташ, осал деч кораҥдаш тӱҥалына манын мутым пуышт. Лӱдыктен, тӱкалкален огына кошт маньыч.
Эрге: Ваш-ваш келшен илаш тыланышт, сурт-печым арален, ачален шогаш шӱдышт.
Ава (шешке): Авайлан йол ӱмбалне пеҥгыдын шогаш юмо тазалыкым пуыжо манын каласышт. Йоча-влакланат таза лияш, кугуракын мутшым колышташ, ача-аваштымат куандарышт манын ойлаш шӱдышт.
/Чылан ӱстелтӧрыш шинчыт. Кова чылаштлан пурам темен йӱкта, карт кугызалан тауштен каласа/
Кова: Карт кугызалан кугу тау. Таза лий, ешыштетат чыла сай лийже, коштмо корныштет тоштымарий-влак аралтышым ыштен шогышт.
Р.Н. Петрова, Морко районысо Унчо школын марий йылме ден литературым туныктышыжо, Марий Эл Республикын сулло туныктышыжо.

Похожие записи