Йот калык мемнан мландышке эре шкеак толын. Эн неле жаплан Токтамышын озаланыме пагытше шотлалтеш. Тудо Хлыновышко лекташ шонен: марий кундем гочын руш-влак деке эрташ тыршен. Тыге утларак ясакым погаш шонен. Сарзе отрядше дене пырля эркын марий кундемым шераш тӱҥалын. Ик кучедалмаш тачысе Марий Турек мландыште лийын. Кугезына-влак тушман-влакым чактареныт. Но Токтамыш тидын дене серлаген огыл. Ончыко да ончыко эртен. Тудо Немда эҥер серыш, Кукарка ола деке лектын. Шернур кундемыште таче Токтамыж, У Торъялыште Татарэҥер ял-влак улыт. Нине ялла воктен кугу кредалмаш лийын. Тидын нерген калык ойпогысо легенда-влак каласкалат. Кучедалмаште, векат, руш калыкат лийын. Тидым Часамласола ял лӱмат пеҥгыдемда. Тыште акрет годсо часамла уло. Векат, Тӱрек Суртанат, Чумбылат онат сар усталык дене тыштак ойыртемалтыныт. Калык ойпогышто ты шонымаш сайынак аралалт кодын.
Марий калык шкешотан: моло калык дене поро кылым кучышо. Кугезына-влак ту жапыште Тамерланым Токтамыш ваштареш шогалашат тулартен кертыныт. Источникыште ойлалтеш: Тамерланын полышкалышыже пӱртӱс вийым устан кучылт моштышо шаман лийын. Токтамышын сарзе вийже 100 тӱжем еҥ деч утларак лийын. Вашпижмаште тудо тӱҥалтыште сеҥыше семын шоген. Но кунам пашалан шаман пижын, сарын пӱрымашыже вашталтын. Токтамыш сеҥалтын. Тыге марий кундемыш икмыняр жаплан эрык толын. Шнуй Тӱрек Суртан гай айдеме туштат лийын.
Шке жапыштыже Турек кундемыште пеш кугу мор каен. Тидым тора кундемыште улшо Тӱрек Суртан пален налын. Шочмо кундемыш толын лектын. Ял
илем-влакым чылаштымат шым кутыш дене вӱд ваштареш кӱзыктен. Калыклан тыгай сугыньым пуэн:
1. вӱдышкӧ шӱведаш, тӱгӧ лекташ, тӱрлӧ амыркам мушкаш — Ош Сандалык Юмо ончылно сулыкыш пурымо дене иктак;
2. олтымо тул гоч тӧрштылаш, тулан ломыжышко шӱведаш, оккӱлым тулшолгымыш кышкаш кугу деч кугу сулык. Тыгай еҥ-шамычым локтызылан шотлаш, нуным пытарымаш – сынсалык огыл;
3. кочмо-йӱмӧ годым йот еҥ, тушман воктенет шога гынат, нунын дене кочкыш-йӧрварым иктӧр пайлыман;
4. кеч-могай кочкышым ондак оза да тудын ешыже авызлат, оза авызлыдыме сийым марий калык кочкын огыл;
5. шочшо-влак — ача-авам, шешке-веҥе — ача лийшым, ава лийшым, оньоачам, оньоавам, пошкудо — пошкудым пагален илат гын, марий калык коклаште шолыштмаш, виешлымаш нигунамат ок лий.
Ош тӱня дене чеверласымекыже, сарзе-влак тудын капшым шочмо верышкыже конденыт. Кӱкшака курык сереш курганым ыштен, ош имньыжым, сар куралжым, аралтыш вургемжым пеленже пыштеныт. Тудо ойлен коден: «Мый калыкемлан вестӱня гычат полшаш тӱҥалам. Шӱлыш виемым кучаш шым ийлан шым илем (ял) дене ожаш оргамакым пуэн шогыза. Кийыме верем осал тушман дечын шинчасорта гае аралыза».
Марий-влак тыгак ыштеныт: шнуй оным пагаленыт. Совет ийлаште курган йыр шуко осал паша ышталтын. Руымо пушеҥге дене чоҥымо оралте-влак йӱленыт. А кӧ курган кӧргыштӧ кердым, кӱзым кӱнчен луктын гын (Чемекован Настян веҥыже да кок йолташыже), нуно ту ийынак илыш дене чеверласеныт. Настя кован веҥыжын пӧрт лукышто тунам ятыр жап ош имне кончен. Налме кердым шке верышкыже наҥгайыктен. Калык тачат шарна: Кугу Отечественный сар тӱҥалме деч кок арня ончыч курганыште йӱк-йӱан, имне шинчалме, тар пудештаралтме йӱк солнен. Тиде огыл мо Тӱрек Суртанын шнуй вийже? Ме тудым, пагален, вуйнам савена. Мемнам ончыкыжымат арален шогыжо!
Материалым А.Таныгинын «Ший мундыра» книгаж гыч налме
