Йылме айдемын илышыштыже
Пагыт пыртланат ок чарналте. Йогынвӱд семынак курым-курымаш сомылжым виктара — эре ончыко йорта. Теве адакат йӱд рӱмбалге эргече ӱжакаш шулен йомо, вуйӱмбал каваште йӱдвошт чучкен йолгыно шӱдыр- влак шып йымышт. Мӱндыр каватӱрым чевертен, чодыравуй дене модылда- ле ӱжара, ала-кушеч вичкыж мардеж толын лекте да, чакалтен-чакалтен пуалалын, помыжалташ тарваныше ош куэрын ладыра парчажым шыман ниялтен кодыш. Вуйӱмбал турийын йоҥгата мурыжо эр тымыкым лыкын-лукын тодышт нале… Тӱня йӱдомо деч помыжалтеш…
Тӱня ылыжмылан йывыртен, тымык дене вудылалтше эр юалгеш могыр- жым ласкан сурлыктарен, пӱртӱс икшыве, — айдеме — пагыт дене таҥ тош- калын, чодыра вая воктеч ракатланен ошкылеш. Йырже тӱрлӧ тӱсын пеледалт вочшо кумда олык — ужеш. Ала-кушеч толын лекше лыжга мардеж шӱргыжым шыман ниялтен эртыш — чучеш. Эр тымыкым йонталтарен, чарга йӱкан шӱшпык лыкын-лукын мурыжым ала мо семын тодыштын эҥер ӱмбал чашкерым шергылтара — колеш. Ласкан ырыктыше кечыйол шокшеш почылтшо чевер пеледышын тамле ӱпшыжӧ нерым чыгылта — шижеш…
Мом ойлаш, пӱртӱс айдемым чот суапландарен: тудо ужеш, шижеш, колеш, чучеш… Шагал мо тиде? Уке дыр! Чынжымак, кӧн шӱм-чонжо ок тарване тӱжем тӱсын сӧралген шогалше сьшне пӱртӱсым ончен, кӧн шӱм-кьлжым ок лыпландаре ныжыл сем, кӧн эн лывырге шижмашыжым тарватыде кода лыжга мардежын ласкан шыматымыже? Ужаш, шижаш, колаш, чучаш — айдемылан, ойлышашат уке, моткоч кугу пиал. Тидым йылме дене каласен мошташат йӧсӧ. Но ужын, колын, шижын, чучын айдеме веле огыл, янлык-влакат теш моштат, да эше кузе! Чӱчкыдынак мемнан деч ятырлан пӱсынракьш. Туге гынат айдеме нунын деч чот торлен, таҥастараш лийдымын кӱшкӧ нӧлталтын, шуко шотышто янлык тӱням ончылтен каен. Кайык-янлык-влак ужмышт, колмышт, шижмышт дене серлагеныт. А айдеме шке ужмыжым-колмыжым, шижмыжым-чучмыжым эше весе денат пайлаш тунемын. Тиде сомылым шукташ тудлан йылмыже полша. Ик паша — ужын-колын, шижын-чучын, шке кӧргыштет кучаш, но йӧршеш весе улмаш — чыла тидым, ойго-куанетым, шӱм-чон вургыжметым весе дене лош пайлаш. Икте ужын — весат палыже, весе колын — кумшат шинчыже, иктын куан — молынат шӱмжым йывырт кумыл авалтыже. Тиде огыл мо айдеме семын илымашьш тӱҥ-тӱҥалтышыже?
Ужмо-колмыжым, шижме-чучмыжым шке коклаштыже икте-весе дене ваш пайлаш айдеме моткоч чапле йӧным кычал муын. Тудым ме йылмема- нына. Лач тудак, йылме, мемнам айдемыш савырен, йырвел пӱртӱс илышым шкаланже йӧнештарен-келыштараш, тудын дене пайдаланаш туныктен, пӱртӱс икшывым пашаче айдемыш савырен. Но тидын нерген шоналташ чӱчкыдынак мемнан ушышкынат толын ок пуро. Илена, пӱртӱс лонташте пӧрдалына, пашам ыштена, йӧратена, сырена, сӧрасена, мутланена, икте- весынам ваш умылена — да йӧрен. Мо эше кӱлеш айдемылан? Мом эше тушто пургедашыже?
Шукынжо лач тыгак шонат. Шонат веле огыл, тыгак ойлыштытат: «Йылме — мо тиде? Мо тушто оҥайже, мо сӧралже, ӧрыктарышыже, чоным тар- ватен кертшыже, шинчам почылтаышыже? Мо тыште йӧсыжӧ? Математике, физике, химий — тиде вот шанче!» А шоналташ гын келгынрак? Пурен шуат гын йылме шыгырыш кӧргышкырак, тугай уждымо-колдымо настам тушто верештат, кудым умылаш сайынак ушым пудыратылаш верештеш улмаш. Чынжымак, шоналтыза теве кеч тидым: йылме — моло семын (мутлан, тӱжвал тӱс, чурийвылыш, капкыл, т.м.) пӱртӱсын пуымо пӧлек огыл, йылмым айдеме шкаланже шке шонен луктын, шке чонен. Кузе? Пырля пашам ыштен, икте-весылан ваш эҥертен илен, йырвел пӱртӱсым эскерен, тудын деч тунемын.
Те шкеат пеш шижыда, йылме деч посна айдеме — айдеме огыл, йылмыже ок лий ыле гын, тудо тугаяк ир янлык веле кодеш ыле. Йылме — чонан тӱняште мемнам посна ойырен шогышо эн кугу суапна. Шоналтыза тидын нерген вуйда йыр, тунам вара шкеат умыледа: йылме — тӱняште аклен мошташ лийдыме кончыш, «эн кугу вий кидыштет». Кузе тудым моштен чоҥен, чумырен айдеме шкаланже! Йылмым чоҥаш — йыдалым тодаш огыл. Тидлан тӱжемле тӱжем ий кутышан илым курым, алте илыш шынык, пы- тыдыме ушакыл куат кӱлыныт. Ончалза теве, кузе моштен тодын йылмым калык уш курым-курымла кутышеш: ой-шомакым оҥарен, нуным тӱрлӧ семын кадыртыл-савыркален, иктеш чумыркален-ойыркален, эн келге шонымашым, эн пӱсӧ чонкӧргӧ шижмашым йӱк дене каласен пуаш йӧршыш шуктен. Айдеме тукым тудым шкаланже туге йӧнештарен моштен, тудын гоч ынде мом шижмыжым, мом шонымыжым, уло илыш-касыжым йӱк дене, тудым шомакыш ушен, шомакым ойыш савырен, иктешлен-чумырен, каласен пуэн кертеш.
Шоналташ гын, тыште ала-мо тугайжат укела чучеш — мо вара пеш кугу юзылык, посна йӱк пырчык-влакым тӱрлӧ семын йыгыремдылын, почела- почела шындылын, мутыш савыраш, нуньшан ыҥым пуаш да весьш кӧргышкыжӧ, вуйушышкыжо шыҥдараш? Но лач тышечынак тӱҥалеш эн нелыже, эн кугу сомылжо: кузе вес еҥын ушышкыжо шыҥдараш нине йӱк-влакым, могай радам дене, кузе нуным икте-весышт пелен йыгыремдаш, радамлаш, икте-весым умылымашке шукташ? Вес семын манаш гын, кузе тыглай йӱкым умша гыч пӱрген, тудым весыланат умылаш лийшыш савыраш? Тӱжем дене лектыт йодыш-влак икте почеш весе.
Тидыже, пожале, пӱртӱс тӧртыкым умылаш тунемме дечат йӧсырак лийын дыр. Йырвел тӱням умылаш айдеме йылмыже гочак гына тунемын кер- тын, йылмыже ок лий гын, тидым тудо нигунамат пален ок нал ыле. Йылмы- жым чоҥен-вораҥдарен кушмо дене пырля айдеме шке вуйушыжымат адыраҥден кӱзен. Йылмылан кӧрак физике ден физикшат, биологий ден биологшат, математике ден математикшат да тулеч молыжат шочыныт. Йылме ок лий гын, чыла нине шанче-влак шкештат огыт лий ыле. Йылме гына, айдеме тукымьш шкегыч шонен лукмо кылкучем йӧнжӧ, айдеме тӱням йол гыч вуйыш савыралын, йолӱмбак шогалтен. Теве кушко наҥтая мемнам але кӱлеш семын аклен шуктыдымо йылмына нерген шонкалымаш. Теве могай алте вий улеш мемнан тыглай йылмына! А ме эше, йылмызе… манын, койдаренрак вачым шупшылына, мом те тушто эше муында пуйто.
Йылме — ик енын суапше огыл. Тудо тушка илышьш саскаже. Тудлан шочашыже шагал гын кок ен кӱлеш. Тудо вет вашкыл кучымо йӧн, кылым кучашмужыръеҥ, партнер лийшаш. Йылмьшггат тыгак. Йылме мерсотыш- то гына одарланен кушкеш, тӱзаҥеш. Садлан тудлан иланашыже ик эн тӱҥ келшык — тудым умылышо да палыше еҥ лийман, вес семын манаш гын, йылмекалык улмаште веле илана. Йылмым ен тӱшка чумыра. А тыгай тӱшкажетӱнямбалне шуко лийын, сандене кажне тӱшка тӱрлӧ вере шкаланышт шкешотан йылмыштым чумыреныт. Тыге тӱнямбалне тӱжем дене йылме-влак шочыныт.
Посна тӱшка-влак шке коклаштышт шке семынышт кутырат, кажныштъш моло деч ойыртемалтше йылмышт лийын. Нуно тӱрлын йонгалтыт. Туте гынат нунын кокла гыч кажныжым айдеме кап-кылын ик ужашыже дене лӱмденыт – йылме маныт.
Йодыш лектеш дыр: молан йылме? Молан йылмын, умшавомышышто пӧрдалше ик органын лӱмжӧ чыла вере ен-влак кокласе кылкучем йӧнын лӱмышкыжӧ савырнен? Теве финн тукым вожымак налаш: финнмытын — kiel,эстонын — keel,мордван — келъ,удмуртьш — кыл,венгрьш — nyelv(ньолв), марийын, шкат паледа, кызыт йылме,т.м.
Финн-угор йылмылаште йылмы мончыкташ ожно кок мут лийын улмаш. Иктыже *niilmaвенгр (nyelv),хант (naleu),саам (njal’bme)йылмылаште кодын. Марий йылмыштат йылме ыҥ дене лач тиде мутак пенгыдемын — йылме(ОФУЯ, 1974:412). Сандене ме кызыт манына марий йылме, венгр йылме,т.м.
Весыже балтик-финн йылмылаште (ф. kieli,эст. keel),мордваште (келъ), удмуртышто (кыл)кодын. Уло тудо марий йылмыштат — кыл.Таҥастарыза, тачат ойлат: кылым кучаш, кылыш каяш(Шернур велне), кыл йомын, т.м. Кылым ожно кузе кучен кертыныт? Ик йӧн дене гына: ваш ужын кутырен. Ожнысо кылшомак тачат кылызакмарий мутышто кодын. Пошкудыжо-влак дене мутланаш йӧратыше еҥым Шернур-Кужеҥер велыште, мыскыленрак, кызытат тыге маныт.
Айдеме капын ик ужашыже кыл кучемумылымаш дене амал деч посна кылдалтын огыл. Айдеме орган семын йылмын тӱҥ сомылжо-кочкышым логарыш шӱкаш. Пӱртӱс тудлан йылмым лач тиде сомылым шуктен шогаш пуэн. Но айдеме йӱкым луктын кутыра, тудым тӱрлӧ семын савыркален, вашталтылын, йыгыре шындылын, иктаж-мом шижтараш келыштара. Тыге умшавомышто тӱрлӧ йӱк-влак шочыт. Нуным тӱрлӧ семын савыркален-йоҥгалтара йылме–айдемын ик эн кӱлешан органже. Вашкылым кылдыме годым лач тудак тӱҥ сомылым шукта, садланак ты кылкучем йӧнжымат йылме манаш тӱҥалыныт.
Тӱнямбалсе калык-влак икте-весышт дечын тӱрлӧ семын ойыртемалтыт: чиен-шоналмышт, койыш-шоктьппышт, ыштыш-кучышышт дене, юж- гунамже тӱсышт денат, т.м. Но эн тӱҥжӧ, мутат уке, ойыштым савырал колтымо дене, шке йылмышт дене. Йылме гына калыкым иктьпп чумыра, тудак нуным моло деч ойыра, калык ушым тӱвыртен вияҥдара, ушакыл ден чонкӧргӧ усталыкшым почылтара.
Йылмыже гоч калык шкенжым почын пуа, ушакыл куатшым ончыкта, тӱвыражым почылтара, ойпогыжым чумыра, чонкӧргӧ лывыргылыкше дене палдара. Садлан йылмым чӱчкыдынак калыкын чонжо маныт. А чон деч посна нимоат илен ок керт. Чон лектеш — илыш кӱрылтеш. Калыкат тыгак: йылмыже пыта — шкежат йомеш.
Калык палдыртыш семын йылмым умбакыже таҥастараш гын, тыгеат манаш лиеш: йылме калыклан, айдемылан йол семынак — илыш энгертыш. Окшакла гын тудо, мынярже эше, кеч эркынракын гынат, окшаклен да ончыко соҥтыртатылын кертеш. Пӱчкын кудалтат гын иктыжым, кеч киен да ончыкыла нушкаш тӧча. Но, Юмо утарыже, йол когынек кӱрлын возеш гын, айдеме илыш пытыш, ӧрдыж полыш деч посна тудлан ончык корно уке. Йылмыштат тыгак: йолэҥертыш семын тудо йомеш гын, шотлыза, калык шӱгар тӱрыш шуын. Теве молан кеч-могай тукым шуйышат калык семын илаш шона гын, эн ончычак шке йылмыже верч азаплана, тудым илышжын чыла йыжыҥлашкыже шыҥдараш толаша. Йылме калыклан кинде дечат шергырак. Кинде пытен гын, мом-гынат иктаж-кузе йӧнештарылын, тӱрлӧ шудо-кушкылым кочкын да монь илен лекташ лиеш, а йылме пыта гын, калыкын илыш кавыска, вес йылмылам палыме тудым уже калык семын ок утаре. Теве могай философий! Шоналтыза, самырык-влак!
Йылмым эше калыкын паспортшо манаш лиеш. Еҥын кӧ улмыжым тудьш вуйбилетше ончыкта. Калыкын кӧ улмыжым йылмыже гына палдара. Тудын шочмо жапше, ача-аваже, кӧ улмыжо, кушеч лекмыже, кушто илымыже — чылажат йылмешыже «сералт» кодын, тудым лудын веле моштыман. Марийын акрет годсо возыктышыжо кодын огыл. Мемнан кугезына- влакын кужу илыш-корнышт, койыш-шоктышышт, ожнысо тӱня умылымашьшт, пошкудына-влак дене кылышт, илышышт вашталт толмо, ожнысо йӱла да молат йылмешышт веле «сералт» кодын. Тудын гоч гына ме чыла тидым пален налын кертына. Тӱсленрак, шымленрак ончалаш гын йылмына ӱмбак, чыла тидым тушто лудаш лиеш, йылмеш чумыр калык илыш возалт кодын. Йылме пеледышым погаш гына ит ӧркане.
Уверым налме: И.Г. Иванов.Йылме пеледышым пого. Йылмызын шонкалымашыже.– Йошкар-Ола. МУП «Сельские вести», 2009. – С.7-11.
