Тӱнямбалне кызыт кум тӱжем утла йылме уло маныт. Тӱрлӧ семын йоҥгалтыт нуно. Икгай огыл нунын ийготыштат, вияҥме корныштат, мутвундо поянлыкыштат, ой льшыргылыкыштат. Чот ойыртемалтыт нуно икте-весышт деч кугытышт денат. Иктыштын чотышт моткоч кугу, шке шулдыр йымалнышт шӱдӧ миллион дене кутырышым чумырат, весышт изи пырчык семын веле кодыныт, икмыняр тестем веле йырышт поген ситарат. Туге гынат тӱням­балне изи да кугу йылме уке. Кажне йылме шке семынже алте. Йылмын лывыргылыкшым, могай улмыжым, кӱлешлыкшым, акшым тудын дене кутырышо чот дене огыт вискале. «Изи» йылмат кугу пӱрымашан лийын кертеш.

Такшым манаш гын, кызыт тӱнямбалне мыняр йылме уло, раш каласен нигӧат огеш керт. Нунынат илышышт мерсото семьшак эре вашталт толеш, икте шочеш, весе йомеш. Тидым ик тукым айдеме ок шиж, жап эртыме се­мын веле тиде палыме лиеш. Туге гынат тӱнямбалне кызыт кажне арнян ик йылме йомеш маныт. Кызытсе илыш тӱнямбал калыкымат иктыш чумыра. Кӧ пала, илен-толын, коммунист-влакын «Чыла элласе шемер-влак, иктыш ушныза!» манмышт ала илышьппкат пурен шуэш? Сай ма тиде але уке, кӧ раш каласен кертеш? Пондыжо вет эре кок мучашан лиеш. Но таче йылме — калыкын тӱҥ ойыртемже. Тидым мондыман огыл.

Тӱжемле йылме кокла гыч кеч-кӧланат икте эн лишыл, эн шерге, эн мотор улеш. Тыгайышке, ӧршаш уке, эре шочмо йылме лектеш. Кажне енын, кеч-кӧ тудо лийже, шкенжын шочмо йылмыже уло. Но шарнен шогена мо тидым эре? Уке докан. Мутланена тудын дене, ойгына-куаннам икте-весына дене вашталтылына, шинчымашым погкалена — да йӧрен. Тышан ме шукыж годым йылме нерген шонкалымаш дене чеверласена. Лач шочмо кундемна деч ӧрдыжкӧ логалмына годым гына тудым шарналтена. Ордыж велыште йылмынан ныжылге-йонго йӱкшым кенета колмына шуын колта. Тудын нерген шонкалаш тӱҥалына, тудын верч сагынена, тудын деч посна йокрокын чучаш тӱҥалеш. Авашӧр дене пырля толшо тукымвож чоншижмык садак почылтеш, кеч-кузе туддеч утлаш ит тӧчӧ.

Айдемын пӱртӱсшак тугай ала мо — ме иктаж-мом йомдарымеке веле тудым чаманаш тӱҥалына. Поснак тиде марий-влакым « сӧрастарымыла» чучеш. Садлан мый пытартыш жапыште тыге веле шонаш тӱҥалынам: ма- рийьн шинчажым почылтараш, шочмо йылмыже да калыкше ӱмбак вес шинча дене, тӱткынрак ончалже манын, тудым иктаж-кушко ӧрдыжкӧ намиен кондыштараш кӱлеш ала мо? Мый тидым шкегычемат пеш шижам: шочмо кундемыште илыме годым ала-можо йылмына шумлык шонкалаш ушышкат пешыже пурен огыл, тыгак лийман дыр, манын веле шоналтын, мо уло дене серлагалтын. Но илыш-пӱрымаш мыйым вучыдымын эстон, шочмо йылмышт шумлык моткоч азапланыше, калык коклаш намиен кудалтыш. Тушто, марий ойым колде илен, мӱндыр родына-влакнан шке шочмо йылмыштым кузе товлен аралымыштым эскерен, умыльппым: шочмо йылме–тиде айдемым кучышо моткоч алте вий улмаш. Тудым ныжыл шӱм-чон пырчык семын шижаш тӱҥальым, йылме нерген эре утларак да утларак пуштыланаш кумылаҥым. Чоным ала ойго, ала куан туржаш тӱҥале: мемнан йылмынат нимо денат уда огылыс, молан вара меат тудын дене моло семынак лӱдде-аптыраныде пайдаланен огына керт? Мемнан йылмынат моткоч сылнын йонга улмаш, а мый тидым, мӧнгыштӧ илен, шижынат омыл.

Теве кузе савырна вет айдеме тӱняончалтыш, йылмышижмаш, йылмывел кумыл. Ӱшанем, тыгай шижмаш ӧрдыжтӧ илен коштшо ик марий еҥын веле огыл чонжым ырыктен авалтен. Кызыт ынде мый умыленам: йоча чоныш шочмо йылме тулым тудын эше лывырге улмыжо годым, изи годымак пыштыман. Тенийсе марий-влакын ты шотышто йӱштырак шӱман улмыштышт, чыла шотыштак огыл гынат, титакым мыняр-гынат шке ӱмбакышт ача-ава, туныктышо, культпашаеҥ-влак налшаш улыт. Нуно тидын верч вуйын шогышаш улыт. Эн ончыч нуно рвезе чоным почылтарышаш улыт ыле, жапше годым, але нӧргӧ улмьшт годым. Ончыклык алмаштышым айда-лийже ончымо койыш марий коклаште чот шыҥен: она туныкто ме шкенан икшывына-влакым изинек марий койышым кояш, калыкна ӱмбак тудым он­чыклык ӱшанже, ача-кочаштьш илыш ярымыштым вораҥдарен шуйышо еҥ семын ончаш. Тыге ме калыкна, кундемна деч йотешнен толшо алмашты­шым куштена, патырле кугезына-влакын пуэн кодымо моткоч кугу суапышт, йылмына деч, йӱкшыктарена. Тыге марий кокла гыч тугай койышан еҥ-влак лекташ тӱҥалыныт, кӧмыт шке йылмыштым палыдымылан вожылмо олмеш кугешнен-койышланен веле коштыт, покыр улмыштым ала-могай суаплык шотеш веле пышташ тӧчат.

Тыгай йӧрдымӧ койышым эскерен, ме вара шкежат тидын деке кӱжымын шуына ала мо? Киднам лупшална, эркын дене марий йӱлам школла гыч кораҥден толна, самырык тукымым тудын деч лӱмын гаяк йӱкшыктарышна. Тыгай койышын азапле мучашыже шукак ыш вучыкто, йоҥылыш корныш тошкалмынам ме пеш вашке шижаш тӱҥална. Йылмына эркын-эркын лун- чыргаш тӱҥале, кушкын толшо марий йоча-влакьш ушакыл куатышт тӱлыж- гымӧ гае лие — рушлажат, марлажат шот дене мутланен огыт керт, усталык пашаеҥмытат чӱдемаш тӱҥальыч.

Молан вара тыге лийын?

Тӱҥжӧ тыште-шочмо йылмын айдемым куштымаште, самырык еҥым орыштмаште, калык илышым вораҥдарымаште путырак кугу верым налын шогымыжым монденна. 1938 ийысе йылме реформо деч варасе саманыште тидын нерген ойлымо веле огыл, мутымат луктын огынал, пуйто марий- алакын шочмо йылмышт да тӱвырашт лийьшат огыл.

Пытартыш жапыште гына савырголтыш тӱҥалме дене пырля марий мерсотат шочмо калыкше могырыш мелын савырнаш тӱҥале. Газет ден журналлаште, радио дене йылме шумлык тургыжланымашан выступлений-влак коедаш тӱҥальыч, икте почеш весе марий погын-влак эртаралтыч, шочмо йылмым марий илышыш шыҥдарышаш верч тӱрыс толкын шарлыш– марий-влак изиш кожганышт. Туге гынат калыкнан шкешамже почылтмо сомылале вийнен шуын огыл, палынак окшакла. Ала-могай нерештыш печкалмыла чучеш гынат, шочмо йылме ӱмбак ончалтышым тӱҥ гычак вашталташ кӱлмым садиктак кӱлеш семын умылен огына керт тачат.

Пытартыш жапыште шочмо йылмын айдеме илышыште посна верым валын шогымыжо шумлык шагал огыл ойлат, возат, учашат. Но кеч-мом ит ойло,ала-момат ит темле, кеч-кузе ит шурго, икте раш: йылмын ончыкылыкшо–рвезе тукым, тачысе тунемше, студент, тӱвыра да калык туҥыктымо пашаеҥмытын кидыштышт. Нунын деч шога тудын илыш-пӱрымашыже, тудым ончыкылык тукымлан арален кодымо cyaп.

Шочмо йылме — айдеме илышыште эн кугу вий. Тудо айдемым, шочын вочмыжо гыч тӱҥалын, пытартыш шӱлышым ыштымешкыже эре ужатен  коштеш, эре пеленже лиеш. Шке кораҥаш от тӧчӧ гын, тыйым тудо нигунамат кудалтен ок кодо, кажнынам ик семын шырата, илыш вийже дене кумылгарен шога. Айдеме илышыште йылмын моткоч кугу суапше нерген ойлымо годымат ме вет ала-могай улдымо йылме нерген огына ойло, а шкенан, авашӧр дене толшо шочмо йылмына нерген ойлена. Тыгеже, шочмо йылмынн айдеме илышыште посна верыште улмыжым ик татланат мондыман огыл.

Молан тыгай кугу тӱткышым ойыра кеч-могай калыкат шке шочмо йылмыжлан? Тиде йодышлан вашмутым пуымо годым теве мо нерген эреак шарныман.

Шочмо йылме — мемнан тӱҥ туныктышына. Тудын гоч ме йырвел пӱртӱс дене палыме лийына, тӱня илышым ужаш тӱҥалына, илышшот радамым умылаш тунемына. Икманаш, шочмо йылме айдемын ушакыл куатшым иктыш чумыра, ушаҥме пашаш кычка, шонкалыме сомылыш шуҥталтара. Шочмо йылме дене ме илышым радамлаш, пӱртӱс тӱняште айдемын вержым кычал муаш да тудым кӱлеш корно дене виктараш тунемына. Шочмо йылмегоч мечонышкына пӱртӱс сӧраллыкым, тудын сылне семжым, юзо вийжым шыҥдарена.

Йырвел тӱням умылаш ме шочмо йылме дене тӱҥалына да тудым ӱмыр- на мучко шуена. Шочмо йылме мемнам шонкален моштышо еҥыш савырен. Шочмо йылме нӧргӧ айдемым пӱртӱс вийым сорлыклаш да тудым шкаланже кучылташ туныктен. Тудын полшымыжо дене айдеме шинчымаш каватӱржым шара, нигунам уждымо верлашке миен толеш, уждымым ужеш, колдымым колеш. Йылме тудын шинча ончыланже уждымым-колдымым, вучыдымым-палыдымым конден сӱретла. Илен толын ты сӱретым тудлан ала шке шинчаже денат ужаш пиал лектеш. Но илыш чӱчкыдынак тугеат савырна: шоныметым ужде, пӱрымашетым вашлийдеат кодат. Тыгай годым йылме гына утара — уждыметым ужыкта, мӱндыр экзотикым лишемда.

Шочмо йылме айдемым моло наукыланат туныкта. Мутлан, математикылан. Шкат шоналтыза, математик математик лийын кертеш ыле мо, йыл- мым ок пале ыле гын? Уке шол, йылме деч посна «кок гана кокытымат» умылен шукташ ок лий, моланже раш: йылме деч посна тидым умылаш веле огыл, эсогыл ончыкташыжат огеш лий.

Садлан изи йочам, кеч тӱҥалтыш жапыште да, шочмо йылме дене гына туныктыман. Шанче тӱлгӱ гыч сескемым савен лукташ изи икшыве тыге гына, шочмо йылмылан эҥертен, тунем шуэш. Руш педагог К. Д. Ушинский манмыла, шочмо йылме семьш йочам тыге куштылгын, писын нигӧат туныктен ок керт: ни ача-ава, ни педагог, ни эн тале философ… Шочмо йылме илыш савыртыш-влакым йочалан туге умылтарен пуа, тиде нӧргӧ ушешыже вигак лакемалт кодеш.

Шочмо йылмын вес кугу суапше — тиде айдемын ушакыл куатшым атылаҥдымаш. Пӱртӱс илышым, йырвел тӱням таҥастарыл-шонкален умылышыжла айдеме эше шке вуйушыжымат вияҥдара. Тӱрлӧ нерген пален налын, у арвер, ӱзгар, умылымашла дене палыме лийын, тудо нуным таҥастарылеш, ушыжо дене лончылкала, нунын коклаште кылым кычалеш. Тыге вуйушыжымат пудыратылеш, тудым пашаш кычка — шонкалаш тӱҥалеш. А ме палена, пашам ыштыше орган вияҥеш, пеҥгыдемеш, у илышлан эшеат утларак келыштаралтеш. Вуйушат тыгак. Мыняр шукырак тудо шонкала, тунар утларак тудо вияҥеш, лыврга, тунар утларак лончылаш тунемеш, ик кончышым, весе дене кылден, умылен налаш тунемеш. Арам огыл вет шко- лышто задачым решатлаш туныктат, почеламутым ушеш каласыктат. Тиде ушакылым лывырта.

Шонкалыме годым айдеме йылме дене, посна мут да ойкылдыш-влак дене пайдалана. Вес семын манаш гын, айдеме мут дене шона. Тиде процессын лектышыже тунам тӱвыргырак лиеш, кунам тудым шочмо йылме дене викта- рен колтет. Молан лач шочмо йылме дене гына? Вашмут проста — шочмо йылме деч весым могайым эше тыге сайын, пытартыш кадыр-гудырлаже йотке палет? Йот йылме, кеч-кузе тудым сайын пале, шочмо йылме наре йӧным тидлан ок пу. Ава шӧр дене пырля шыҥдарыме йылме наре тудо айдеме чоныш садиктак йончен ок шукто. Садланак маныт вет: айдемым формироватлымаште, тудын ушакылжым калыплымаште шочмо йылмын вийже каласен мошташ лийдыме кугу. Кидвий паша айдеме кап-кылым пеҥгыдемда гын, шонкалымаш, уш паша тудын ушакыл куатшым кушта, айдемын ушыжым лывырта, шонкалыме радамжым пӱсемда. А тидыже вияш кылым йылме деке,кутырен моштымо деке шупшеш. Сандене вуйшоныш, шонкален моштымаш (рушлаже тудым мышленийманыт) моткочак чак йылме, шочмо йьшме дене кылдалтын. Айдеме мыняр утларак шонкала, тунар утларак йылмыже вияҥеш — лывырга, пояҥеш, куатаҥеш. И мӧҥтешла, айдемын йылмыже мыняр поянрак, лывыргырак, тунар келгынракын, кумданракын шонкален мошта тудо, тунар утларак неле задачым решатлаш ушвийже ситаш тӱҥалеш. Ти­дымшанче шукертак доказатлен: йылме ден вуйшоныш коклаште кьш мотко­чак чак, икте-весышт деч посна нуно иланенжат огыт керт.

Йылме нӧргӧ ушакылым пеҥгыдемда, кушта, одараҥда, шонен мошташ туныкта. Тиде сомылым шочмо йылме веле тӱрыс шуктен кертеш. Торжанрак ончалын, тидым эше айдемын йолжо денат такастараш лиеш докан. Коштмына годым ме вет шоналтымашат уке, кузе йолым нӧлталаш, кушан, чо семьш тошкалаш — огынат шоналте, ошкыл колтена, да пытен, пуйто тыгак и лийман. Шонкалыме годымат тыгак. Иктаж-мом умылен налаш тӧчымӧ годым тудым умылаш манын, ме вуйым пудыратылына, шонкалена, гзонкалыме наста-влак коклаште кылым кычалына, молан тиде тыге, а вес семын огыл, рашемдылына. Тыгодым ме «вуйна дене кутырена, икте-весе дене мутланыме семынак мут дене, только йӱкын огыл, а кӧргыштӧ, уш дене.Тыгодым тыштат ме мутым кычал огына толаше, нуно шкеак толыт. Ошкылмо семынетак. А шке толыт нуно кунам? Кунам йылмым сайын палет. Эн сайын палена ме шочмо йылмым гына. Тудо веле мыланна шонкалаш кӱлеш семын полшен кертеш, тудо веле шонкалымаште ӱшанле эҥерташ лиеш. Тыгодым у мут, у ойсавыртыш-влак кӱлын кертыт. Тыге, шонкалыме дене пырля йылме шкежат вияҥеш: у мут шочеш, у ойсавыртыш-влак лектыт, мут-влак коклаште у кыл шочеш, т. м. Теве тыланда йылме ден вуйшоныш кокласе кыл.

А кунам тиде кыл пайдале, икте-весылан ваш полшен кертше лиеш? Адакат тушко шочмо йылмын ушнымыжо годым веле. Тыгеракын, айдеме ушакылым вияҥдымаште йьшмын суапше эн ончылно.

А ме, марий ача-ава-влак, шкенан икшывынам, пуйто сайым шонен, ты корно деч, ушакылым адыраҥдыме деч шкеак кораҥдаш толашен коштына. Шонена, эргынам але ӱдырнам вигак рушла туныкташ тӱҥалын, тудым путырак ушаным, шонкален моштышым ыштена. А лектешыже мӧҥгешла. Палыдыме руш йьлме дене кутырымо годым йоча нимомат ок умыло. Умыл- тарыме кончышын кӧргышкыжӧ, ьҥышкыже, тӱҥышкыжӧ-вожышкыжо пурен ок шу, изи икшыве ок умыло, мо нерген тушто ойлалтеш, сандене шонкаленжат огеш керт, тидым ышташ мутшо уке, вет тудо руш йылмыжым огеш пале. Илышым умылымо годым вуйуш, вуйшонымаш ӧрдыжеш ко­деш, а тидын дене пырля шочмо йылмыжат тӱням ужмо процесс гыч лектын зозеш. Тыгеже, рвезьш вуйшонымашыжат ок куш, йылмыжат ок вияҥ, ушыштыжо мутшат ок лий. Вот и куштена уш вияҥ шудымо, йылмым палыдыме «пеле-пуле» еҥ-влакым.

Тыге ойлымемым пеҥгыдемдаш мый шке илышем гыч ик случайым конден кертам. Мемнан тукым такше марла тунем шуктен. Ме чыла предметы- мат марла гына тунемынна. Рушла ик предмет веле лийын — руш йылме да руш литератур. Тыге, руш литератур урокышто икана (тиде мыйын кудымшо классыште тӱҥеммем годым лийын) ме И. А. Крыловын «Волк и журавль» басньыжым лончыленна. Ушеш тунем толынна, каласкаленна — йӧра, туныктышо колыштеш да шып шинча, тугеже чыла сай. Но мый гын басньын тӱрыс содержанийжым нигузеат умылен ом керт, мо нерген тушто ойлалтеш? Палем, тушто пире уло, турня, лум кочкыт, т.м. Но ыле эше тушто ик мут: евши: Вояк евши никогда костей не разбирает.Тудым ме нигӧат она умыло, чыланат йоҥылыш ойлена: евши.Мо тыгай наста тиде, мом тудо ончыкта, огына пале, евшида евшиманын лочкена веле. А ты мутшо басньышт ик эн тӱҥ улмаш тудын содержанийжым умылаш. Туныктышо ыш умылтаре. Йоча-влак тудым умылыдеак кодыч. Ты мутын мом ончыктымыжым мый вара иже, кугурак лиймекем гына, пален налынам. Тудо естьшомак гыч улмаш — кочшыжла.Умылтарен пуыжо ыле тунам тунык­тышо мутын ыҥжым шочмо йылме дене, марла — ме чыланат моткоч сайын умылен налына да шумшкына пыштена ыле алте басньызын возымыжым. Но уке, тиде ыш лий. Басньын ыҥже йоча чоныш ыш вите.

Молан мый тидын нерген тыге тыкымлен возем? Иктылан гына: айдеме йылмым сайын пала гын веле, чылажымат умыла, умылен, шонкалаш тунемеш, шонышкылдышым (умозаключенийым) муаш тӱҥалеш, а тиде уже — вуйшоныш, айдеме шонкалымашын ик эн тӱҥ йыжыҥже. Иктешой (вывод), тыгеже, очьши, тыгай лийшаш: изи йочам, кеч тӱҥалтыш жапьште, а эше сайрак пеле кыдалаш школым пытарымешкыже, шочмо йылмыже дене ту- ныкташ кӱлеш, чыла предметым. Тыге гына тудын вуйшонышыжо тӱрыс почылтеш, вуйушыжо одарланен вияҥын кертеш.

Кызытсе саманыште марий-влак икшывыштым шочмо йылмьшгг деке пеш начарын кумыландат. Ме, марий-влак, 6-7 ияш але ялт нӧргӧ, ушым шынден шуктыдымо йоча-влакым классыш поген шындена да нуным, рушла ялт моштыдымо ньога-влакым, вик йот йылме дене туныкташ тӱҥалына. Ньога-влак нимомат огыт умыло, мом ойлат, молан нуным туныктынешт. Мут-влакым механически вуйышкышт оптат, но нунын ямьпптым, кӧргӧ вийыштым, сылнылыкыштым огыт шиж. Тидлан кӧрак нуно пеле одараҥын кушкыт, шонкалаш, шонышкылдышым ышташ, ик шонымашым весе гыч лукташ, ик конышым весе дене вашкылден лончылаш тунемын огыт керт. Тыгай уш операций-влакым шуктылаш изи годым, ушакыл шындалтме годым туныктыман. Тунам веле айдеме вуйушыш пеҥтыде акылвундо негызым пыштен кодаш лиеш. А ме шке икшывынам лач тидын дечак кораҥдынена.

Йот, умылыдымо йылме дене изинекак тунемын, йоча варажым тӱлыжгӧ ушакылан кушкеш. Ни рушла кутырымыжо, ни марла мутланымыже. Лек- теш: марлаже монденыт, рушлаже тунем шуын огытыл. Тыгай-влак вара вузлашке толыт. Шукынжо пурен огыт керт, пурышыжо пеле-пуле тунемаш тӧчыштыт, вашмутым пуымо годым эн тыглай ойлончышым чоҥаш йӧсланат. Вараже, вузым пытарымеке, тугаяк специалист лийыт. Теве тыланда «шочмо йылме ок кулын» саскаже.

Марий ача-ава-влаклан тидын нерген сайынак шоналтыман. Икшыветлан карьерым ышташ шонет гын, тӱҥал шочмо йылме ӱмбак ончалтышым вашталтыме гыч. Ондак кумылаҥде тудым шке йылмет деке, иктаж-мо семын савыре тудым, сымыстаре. Йӧн тидлан тӱрлӧ уло. Мутлан, йылме историй гыч иктаж-могай оҥайым шарналташ, йылме анекдотым каласкалаш, иктаж  тале марий еҥын илыш-корныжо дене палдараш лиеш, т.м. Йочам туге орышташ кӱлеш, тек тудо шке йылмыже деч огеш вожыл, кокымшо сортан йылмылан, оккӱллан ьшже шотло (уремыште тудо тыгайымат колын кертеш). Умбакыже шуйыман тыге орыштмо корным, конешне, школышто. Тыште ынде туныктышын лӱмнер чапше, авторитетше, усталыкше шкенжым ончыктышаш. А умбакыже — тӱрлӧ мер ушем, тӱвыра тӧнеж-влак (газет, радио, тӱшка-увертыш йӧн), т.м. Паша шке шырымже дене каяш тӱҥалеш.

Тӱҥжӧ тыште — шкалан умылыман шочмо йылмын айдемылан поро таҥ улмыжым, психологически ямдылалт шуаш кӱлеш тидлан, чонкӧргышкак ганек шыҥдараш шочмо йылмын калык эҥертыш улмыжым — тыге веле шкенам калык семын арален коден кертына.

Весымат умылыман: шочмо йылме але нигӧланат кушмо корно дененӧлталташыже корным петырен огын, кузе шонат тачысе южо ача-ава-влак. Мӧҥгешла, тудо корным почеш веле, кушмо корным кумданда, ушакыллан атыланен нӧлталташыже йӧным ышта. Шочмо йылме икшывым кужу кушмо корныш ӱшанлын луктын колта да ӱмыржӧ мучко тудым ужатен коштеш. Кораҥдаш тӧчымӧ ок кӱл тудын деч, тудо айдемылан эре поро йолташ лиеш. Йӧсӧ годым ныжылге ойжо дене чонетым луштара, куан годым йывырт кумылетым, леве мардеж гай овартен, эшеат утларак лывырта.

Шочмо йылмын эше вес могыржат уло, вет тудо мыланна шинчымашым погаш, икте-весына дене вашкылым кучаш веле огыл пуалтын. Тудын эше их тӱҥ сомылжо — калыкым моло деч ойырен шогаш. Лач йылмылан кӧра, мутлан, ме марий улына, тӱҥямбалне тетла нигуштат тыгай уке. Йылмына ок лий гын, ме калык семын йомына. Тидат ик эн ӱшандарыше амал огыл мо тудын ончыкылыкшо верч вуйвустыкын шогалаш? Йылмынана тыгеже, чумыр калыкнан — волгыдо ончыкылыкшо верч тарватыме суапле йогыныш

ушнаш таче мемнан ик эн тӱҥ порысна. Очыни, мемнан кокла гыч кажныжынат, тӱжемле ийла эртымекат, мӱндыр-мӱндыр уныкана-влак деч йонгыдо марий шомакнам арален кодымыланна таумутым колмыжо шуэш.

Шочмо йылмын верже калык илышыште путырак кугу. Айдеме илыш пӱтынек тудын дене пуналтеш. Тудо нимо деч шерге пого, эн кугу вий кидыштет. Умыло да чон кӧргешет курымешлан шындаре тидым, йоҥылыш ит лий.

Мучашлан иктешлыме семын шочмо йылме шумлык шонкалымашым тыгерак кошарташ лиеш докан:

—   калыкын кӧргӧ чонжым, койыш-шоктышыжым умылаш тудьш йылмыже деч посна ок лий. Калык ила — тудын йылмыжат илана, сандене тудым тунемашат, туныкташат кӱлеш;

—   шочмо йылме айдемым кушта, тӱняончалтышыжым чумыра, радамлен-шонкалаш туныкта, ушакылжым чумыра;

—   шочмо йылме еҥым шке кундемже деке шӱмаҥда, тудын дене кугешнаш туныкта, патриотизм шижмашым оварта;

—   шочмо йылме — культурым вораҥдарыме тӱҥ йӧн; калык йӱла, ойпого, мурпоянлык — чылажат тудын гоч чумырга;

—   шочмо йылме — калыкын пӱрымашыже, чонжо, чапше, кугештышыже, шарныктышыже. Йылме — калыкын илыш вӱршерже. Тудын деч посна ка­лык пеледалтын да саскаҥын ок керт.

Шочмо йылме теҥыз дене иктак — пундашдыме, сердыме, алтывиян. Шке кораҥаш от тӧчӧ гын тудын деч, тудо чыламат ава гаяк иксемын шырата.

Пытартышлан эше иктым каласен кодыман. Кызыт ме, марий-влак, мот­коч шӱкшакан, коштыра йылме дене кутырена. Ойышкына шуко руш мутым пуртылына, ойым руш йылмын законжо почеш чонкалена. Южгунамже колышташат сӧрал огыл, пьлышетымак шӱта. Сандене мый самырык-влак деке тыгайрак ой-каҥаш дене савырнынем ыле: эскерыза марла мутланыме йылмыдам, яндаррак ойлаш тӧчыза, руш мутым кучылтде, чаткан. Шонет гын, лиеш вет яндар марий йылме дене мутланаш, тӧчен ончыза. Ӱшанем, шкаландат келшаш тӱҥалеш. Посна марий-влакым, кузе коймыштым ончен, ӧрдыжъеҥ-влак чумыр калыкна нерген шонымашыштым чумырат. Чӱчкыдынак нуно ӧрын ойлат: молан тыгай марий йылме, пеле рушла, пеле марла? Уке мо шкендан мутдаже? Айста огына намысландаре йылмынамат, шкенамат. Айста огына волто акрет годсо патырле марийын чолга чапшым.

Уверым налме: И.Г. Иванов.Йылме пеледышым пого. Йылмызын шонкалымашыже.– Йошкар-Ола. МУП «Сельские вести», 2009. С.11-18