ЯНВАРЬ У ИЙ (ШОРЫКЙОЛ)
Шорыкйол (Шочйол, Шорйол, Шыртйол) арня
31.12.21-7.01.22 – Марий Элыште теле кечысавыртыш деч вара тошто тылзе кугарнян пура да, тылзе шочмеке, кугарнян лектеш
6.01-14.01 – Эрвел марий кундемыште теле кечысавыртыш деч вара, тылзе шочмеке, изарнян пура да кугарнян лектеш
27.12.21-2.01.22 – Шернур кундемыште теле кечысавыртыш деч вара шочмын пура да, тылзе шочмеке, рушарнян лектеш
23.12.21-31.12.21 – Ожнысо шотлымаш – теле кечысавыртыш деч вара изарнян пура да кугарнян лектеш
Марий-влак Шорыкйол кунам тӱҥалшашым тӱрлӧ йӧн дене рашемденыт. Ик йӧн почеш, мланде кылмыме кече (14 октябрь) гыч 12 арням шотленыт. Кокымшо (куштылемдыме) йӧн почеш, черке календарьым гына ончен, У ий але Рошто пайремлам шотыш налме (Юлиан календарь гыч Григориан календарьыш куснымеке, тыге шотлымын ойыртемже раш шижалташ тӱҥалын). Кумшо йӧн почеш, теле кечесавыртыш деч вара у тылзе шочмым эскереныт. Нылымше йӧн почеш, эн кужу йӱд деч вара икымше изарням вученыт. Нылымшыже эн ожнысо йӧнлан шотлалтеш.
Тыгак пайрем арня пурымо да лекме кечым тӱрлын шотлат. Эн шукынжо кугарнян пура да кугарнян лектеш маныт. Но эрвел марий-влак пайрем пурымо кечылан изарням шотлат, пайрем лекме кечылан – кугарням. Марий Элысе Шернур кундемыште южо вере пайрем шочмын пура: «Теле кечысавыртыш деч вара у жап шочеш, садлан пайрем шочмын тӱҥалшаш», – маныт. Тиде шонымашынат исторический вожшо келге, вет ожно марий-влак 4 да 5 кечаш арня денат иленыт.
Шорыкйол пайремын кечыже-влакым марий-шамыч тӱрлӧ вере тӱрлын шотлен луктыт, эсогыл тӱрлын лӱмдат. Но икте чылалан раш: пайрем деч вара идалыкын эн пычкемыш жапше шеҥгелан кодеш, Кече у савыртышым тӱҥалеш, а ме, юмына да кугезына-влак деч у идалыклан у вийым йодын, у илышлан ямдылалтына.
1.01 – У ий, Григориан календарь почеш. Григориан календарьым 1582 ийыште Юлиан календарь олмеш Римысе Папа Григорий XIII пуртен. Кызыт тӱҥ шотышто ме тудын почеш илена. Тыгодым Руш православий черке ончычсо Юлиан календарь почеш кечым шотла – тусо у ийын икымше кечыже (1 январь) Григориан календарьын 14 январьжылан логалеш, тудым ме Тошто У ий семын палена.
4.01 – Ош Кугу Юмын савыртыш кечыже. Тиде кечын, ойыртемалтше улмыжым шижын-пален, марий-влак Поро Ош Кугу Юмылан кумалын пелештат (поснак – юмын таҥ-влак). Тиде ойыртем астрономийыште перигелий маналтеш. Тиде кечын Мланде Кече деке эн чот лишемеш.
19.01 – Вӱд модмо кече. «Вӱд модмо» пагыт эн кужу йӱд деч вара ик тылзе гыч шуэш. Кече кужемаш тӱҥалеш гынат, тиде кечыла марте вӱд ден юж кылмен толыт. Но жап эртымеке, чатлама йӱштӧ пыта, игече эркын лывырташ тӱҥалеш, калык, вӱд дене кылдалтше йӱлам шуктен, Вӱдава ден Вӱд оным, Кугу Илыш Шочын Юмым, Кава юмым, Йомшэҥерым (мланде йымалсе Вӱд юмо) жапла. Тидлан кече тӱрлӧ ойыралтын. Но пытартыш жапыште утларакшым черкысе Крешене пайрем дене ик кечыште эртаралтеш.
2 январь – У тылзе
18 январь – Тичмаш тылзе
ФЕВРАЛЬ ПУРГЫЖ
4.02 – Пел теле кече. Теле илян
Астрономический телын рӱдыжӧ. Ожно телын пелыжым рашемден илаш тыршеныт, палаш кӱлын: мыняр курго кодын, мыняр кинде, мыняр пу. Тиде кече марте шапаш гыч пелыже пытен гын, аныклаш тӱҥалыныт. Садлан южо вере тудым эше «Пел кинде кече» манын лӱмденыт.
28.02-6.03 – Ӱярня
Ӱярня Кугече деч 7 арня ончыч эртаралтеш. Шошо кечысавыртыш (шошым кече ден йӱд иктӧр лийме жап) деч 7 арням налына гын, астрономический телын рӱдыжым (Пел теле кечым) муына. Но марий-влак пайрем-влакым рашемдыме годым ожсек тылзымат ончат, сандене пайрем-шамыч эре «модыт». Тиде пайрем ожно кузе маналтын – раш огыл. «Ӱярня» шомак рушла гыч кусарыме. Но «масленая неделя» шомакын вожшо тӱрлӧ тӱнямбал калыкын акрет йӱлаж гыч лектеш. Тиде Пел теле пайрем ушкал презылаш, шорык пачам ышташ тӱҥалме дене кылдалтын. Мутлан, кельт-влакын Пел теле пайремышт Имболк (Imbolc) маналтын, марлаш кусараш гын, «шӧран» лиеш.
1.02 – У тылзе
16.02 – Тичмаш тылзе
МАРТ ШОШО
14.03 – Одоким кече (Марий Эл), Шошым ӱжмӧ кече (Пошкырт кундем).
Тиде кечын шошым ӱжман да вашлийман. Ты кечын пӱртӱсым эскерыман: игече могай, шошымсо пӱртӱсын вийже тугай. Мардеж Ава ден Мардеж оным жаплыме кече – тиде кечын мардеж шӱшкен пуа. Шошым ӱжмӧ кечын мардеж кушеч пуа, шошым да кеҥежым утларакшым лач тушечын пуаш тӱҥалеш. Лум юзо вийым налме кече: шулышо лум юзо виян. Шулышо лум вӱд ятыр черым эмлен кертеш. Игече ояр гын, идалык сай лиеш, пылан гын, шӱлыкан. Шемкорак-влак тиде кече деч ончыч чоҥештен толыныт гын, кеҥеж ночко лиеш, а лум вашке шулен пыта. Игече ояр гын, кияр, курезе, шыдаҥ, уржа да шудо умат. Игече йӱштӧ гын, шошо кок арнялан вараш толеш.
22.03 – Марий У ий
Акрет жапыште кугезына-влак У ийым шошым вашлийыныт. Шошо кечысавыртыш (шошым кече ден йӱд иктӧр лийме жап) идалыкын йӱштӧ да шокшо жапше-влак кокласе чеклан шотлалтын, калыкын тӱняумылымашыштыже кугу верым айлен. Но мариймыт ожно кечым гына огыл, тыгак тылзым онченыт. Акрет жапыште Шошо кечысавыртыш деч вара у тылзе шочмым але тичмаш тылзым вученыт – раш огыл. Но шошым тоштыеҥым уштымо йӱлам шотыш налаш гын, тичмаш тылзым вученыт манын кертына. Марий У ийлан эн лишыл пайрем – Кугече. Тидлан кӧра марий У ий ден марий Кугече ожно ик пайремак лийыныт манын кертына. Арам огыл калыкыште шошым У ийым вашлийме нерген ой аралалт кодын огыл, вет тудым Кугече манын лӱмдымӧ.
Навруз пайрем нерген ойлымо годым палдараш оҥай: марий «юмо» шомак ден Йима – юмо олмеш ужмо кугыжаштын лӱмышт, а Навруз кугыжа лийме жап дене кылдалтын, икгай йоҥгат. Чыла тиде ожно калыкна-влак коклаште пеҥгыде кыл лийме нерген шоналташ тарата.
Пытартыш пел тӱжем ий жапыште христиан влиянийлан кӧра марий-влак Кугечым (марий У ийым) пайремлыме кечым акрет семын шотлымым монденыт. Ожнысо пайремлыме йӱла-радам да умылымаш аралалт кодыныт гынат, кызыт марий-влак Кугечым тӱҥ шотышто Руш черке дене ик арняште палемдат. Тиде марий тӱняужмаш да пӱртӱс умылымаш дене келшен ок тол. Вет Руш черке але марте Юлиан календарь почеш ила, а тудет астрономий дене келыштарыме Григориан календарь дечын кок арнялан вараш кодеш. Тидлан кӧра руш пайрем-влак ятырлан кеҥеж могырыш кусненыт. Руш пайрем-влак почеш – марий пайрем-влакат.
Ожнысо семын Кугечым (У ийым) шотлаш гын, 2022 ийыште тыгай кече-влакым ончыкташ лиеш: 22 март – Пел кон кече, 23 март – Кон кече, Кечыла вӱргече, 24 март – Сорта чӱктыш, 25 март – Кугу кон кече, Марий кугарня, 26 март – Сурт сомылкам ыштыме кече, 27 март – Юмо волымо кече, Кумалтыш кече, 28 март – Юмо кӱзымӧ кече.
2.03 – У тылзе
18.03 – Тичмаш тылзе
АПРЕЛЬ ВӰДШОР
4.04 – Кавасе Лудо кече – Ший савыртыш
8 ий почела, тӱням вич гана ончен савырнен, Кавасе Лудо* шке пыжашышкыже** пӧртылеш.
* Венера шӱдыр – марий-влак тудым тыгак тӱнялан негызым пыштыше да Юмо ден Йыным шочыктышо Шнуй Авалудо але Юмынава семын палат.
** Лудо Пыжаш але Шокте шӱдыр – Плеяды тӱшка шӱдыр (созвездие)
7.04 – Тер кудалтыме кече
Тиде кечын у пашам тӱҥалаш огеш лий.
КУГЕЧЕ АРНЯ
17.04 – Шӧртньӧ (Воштыр) рушарня. Кичке кече. Осал шӱлышым (воштыр дене) поктымо кече
19.04 – Пел кон кече. Ямдылалтме, мушкылтмо, тоштыеҥым ӱжмӧ кече
20.04 – Кон кече, Тоштымарий кече, Кечыла вӱргече. Тоштыеҥым ушташ ямдылалтме кече
21.04 – Сорта чӱктыш кече. Тоштыеҥым уштымаш да ужатымаш
22.04 – Марий Кугече, Кугу кон кече. Пайремлымаш, юарлымаш кече
24.04 – Кугече рушарня. Юмо волымо кече. Шелык кумалтыш
25.04 – Ташлама йӱмаш. Юмо кӱзымö кече. Шошо кумалтыш пагыт почылтеш
26.04 – Марий талешке кече
Марий калыкна ден элна верч шогышо акрет да у жапысе талешкына-влакым шарналтена.
29.04 – Кугече кугарня
1 апрель – У тылзе
16 апрель – Тичмаш тылзе
30 апрель – У тылзе
МАЙ АГА
1.05 – Шошо пайрем – Шошо Сӱрем. Шошо илян (Пошкырт кундем)
1 май астрономический шошын покшелжылан тӧр толеш. Ожно кугезына-влак ты жапыште мланде ужаргыме да пасу пашам ышташ тӱҥалме дене кылдалтше пайремым эртареныт. Пайремым тӱрлӧ вере тӱрлын маныныт. Кушто дыр – Шошо пайрем, кушто дыр – Сӱрем. Кеҥеж Сӱрем дене пулаштарыдымашын шошым эртыше Сӱремым Шошо Сӱрем манына.
2-8.05 – Изи лышташ – Изи Агавайрем. Агавайрем кумалтыш пагыт почылтеш
Изи лышташ – Изи Агавайрем шошо ага пашам тӱҥалме деч ончыч эртаралтеш. Пайремым але кумалтышым эртарыме йӱла тӱрлӧ вере тӱрлӧ. Южо вере тудо посна отышто эрта гын, моло вере – шелыкыште, пасун куралде кодымо ужашыштыже. Сандене кумалтышым тыгак Шелык кумалтыш маныт. Шелык – Нур Ава ден Нур он юмо-влак (Агавайрем юмо) илыме мланде.
9.05 – Кугу Сеҥымаш кече
Шошо да кеҥеж кумалтыш – 16 май-19 июнь
Агавайрем – 23 май-13 июнь
16 май – Тичмаш тылзе
30 май – У тылзе
ИЮНЬ КӰСӦ
4.06 – Чоткар онлан вуйым савымаш (Волжский район, Марий Эл)
8, 9.06 – Семык
Татарстан ден Одо кундемлаште Семык пайремым республик кӱкшытыштӧ пайремлыме-юарлыме (фестиваль гае) ужашым вес кечылаштат эртарен кертыт. Семык ондак шошо равноденствий деч 7 арня гыч эртаралтше пайремлан шотлалтын да астрономический шошын покшелныже эртаралтше Шошо пайрем дене тӧр толын. Тиде пайремак лийын манына гынат, йоҥылыш огына лий. Но марий пайрем-влакым православный йӱла почеш эртараш тӱҥалмылан кӧра нуно кугун лугалтыныт. Кугече дене пырля Семыкат ятырлан кеҥеж могырыш куснен да Кӱсӧ (Сӱрем) пайрем дене кылдалтше ятыр йӱлам шкаланже поген налын.
10.06 – Лышташ кугарня
12.06 – Кугу Лышташ – Кугу Агавайрем (Пошкырт кундем)
Кугу Агавайрем шошо ага паша пытымеке эртаралтеш.
13.06 – Мланде шочмо кече
Тиде кечын мланде пашам ышташ ок лий.
13-26.06 – Йӱр пучымыш ден Утым пайрем-влак (Эрвел марий кундем)
Йӱр пучымыш але Утым пайрем – лектыш сай кушшо манын, йӱрым йодын кумалме йӱла. Тӱрлӧ вере тӱрлын эрта. Утларакшым – эҥер воктене. Ожно, йӱр йӱржӧ манын, Юмылан шем шорыкым пуэныт, йӱр чарныде йӱрын гын, ош шорыкым. Тылеч вара эҥер воктене пучымышым шолтен кочкыт да икте-весыштым вӱд дене чывылтат. Вӱд дене шӱгарлаште шӱгар-влакымат чывылтат. Калык ой почеш, пылым мемнан деке лач кугезе-влакын чонышт поктен кондат, нунак йӱрым чарен кертыт. Тидын годым тукымым кодыдымо колышо-влакымат – утым-влакым – огыт мондо. Тидлан кӧра пайремым шуко вере Утым пайрем маныт.
19.06 – Чумбылат курыкышто кумалтыш (Киров область Советский район)
21.06 – Кеҥеж кӱсӧ – кеҥеж кечысавыртыш (эн кӱчык йӱд)
24.06 – Индеш кугарня
Индеш кугарня Кугече арня деч вара индешымше кугарнян толеш. Марий Турек, Параньга вел калыкын Кугарня Кугу Юмылан кумалме кечыже
14 июнь – Тичмаш тылзе
29 июнь – У тылзе
ИЮЛЬ ШЫРКА
1-12.07 – Кӱсӧ кумалтыш пагыт (Эрвел кундемыште)
«Кӱсӧ» шомак кушеч лекме шотышто ик ой уке, но тудо, очыни, эстон xийс (hiis – шнуй кӱшыл радамысе кумалтыш ото) мутлан лишыл. Марий йылмыште гын «кӱкшӧ» шомаклан лишыл. Кеҥеж Кӱсӧ кумалтыш эрвел марий-влак коклаште ожсек эн кӱчык йӱд деч вара але икмыняр кече ончыч шочшо у тылзын пура. Икманаш, тудым рашемдыме годым кечат, тылзат шотыш налалтыт.
4.07 – Мланде юмын Ош кече йыр туран савырныме кечыже
Тиде кечын, ойыртемалтше улмыжым шижын-пален, марий-влак Мланде юмылан кумалын пелештат (поснак – юмын таҥ-влак). Тиде ойыртем астрономийыште афелий (апогелий) маналтеш. Тиде кечын Мланде Кече дечын эн тораште лиеш.
4-12.07 – Сӱрем кумалтыш арня (Марий Элыште)
Сӱрем юмыйӱла радамым шуктымаште Сÿрем кугу верым налеш. Тиде арняште кумалтыш веле огыл, тыгак модмаш, таҥасымаш, сӱрем мужым (осал шӱлышым) поктымо да шуко моло йӱла шукталтеш. Сӱрем кумалтышым кажне ийын кугу вий дене Петро кече (12.07) лишан Морко район Унчо кундемыште эртарат.
15-26.07 – Султан Кереметлан (Кугураклан) кумалтыш пагыт
«Керемет» ожсо марий шомак огыл. Ожно тыгай кумалтышым, очыни, Кугурак але шырт (Кугурак – кугезе, шырт – ош ӧрт, поро ӧрт) кумалтыш маныныт. Шуко вере тудо ешым, тукымым, тиштым (насылым) да кундемым аралыше водыжлан шотлалтеш. Пошкырт кундемыште эн кугу Кереметлан Султан Керемет шотлалтеш. Тудо уло пошкырт марий-влакым аралыше. Кӱсӧ ден Кереметым Пӱртӱс юмын (але Тылзе-Кече юмын – лӱмышт условный) кок сынжылан шотлаш лиеш. Кӱсӧ кушмаш, вияҥмаш, ончыкылык дене кылдалтын гын, Керемет – тоштеммаш, шоҥгеммаш, эртыше жап да кугезе-влак дене. Тидлан кӧра Керемет кумалтыш эре тошто тылзын эртаралтеш. Икманаш, Керемет осал огыл, тудо кугезына-влак дене кылым кучаш полша. Мишкан кундемыште Султан Кереметлан кумалтыш Кӱсӧ эртымеке вигак эртаралтеш. Кӱсӧ тичмаш тылзе марте шуйна, тылзе тоштемаш тӱҥалмеке, Султан Керемет кумалтыш эртаралтеш. Тушко калык идалыклан ик гана ик кечын мия. Моло кечын коштман огыл.
22.07 – Сӱрем пайремым ужатымаш (Волжский район, Марий Эл)
29.07 – Илян кугарня
2 август деч ончылсо кугарня кече. Илян кугарня Илян кече дечын кугу. Илян кугарня пӱтӧ кечылан шотлалтеш. У пашам, шурным погаш тӱҥалаш огеш лий. Илян кугарня илян-шамычын вий-куат пагытыштым почеш.
31.07 – Онар патырым шарнымаш (Советский район, Марий Эл)
13 июль – Тичмаш тылзе
28 июль – У тылзе
АВГУСТ УРЖА-СОРЛА (У ШУРНО)
2.08 – Кеҥеж илян
Тиде кече астрономический кеҥежын покшелже лиеш.
6.08 – Шнуй Акпатыр ден Полтыш онлан вуйым савыме кече (Киров кундем Малмыж район)
Ожно Малмыж кундем марий-влакын ик эн рӱдӧ верыштлан шотлалтын. Акрет жапыште тыште онлан Акпатыр чочой шоген, калыкым тушман деч арален, шуко порым ыштен коден. Кугу Кетек воктенысе курыкышто тойымо. XVI курымышто Малмыж олаште марий Полтыш он лийын. 1553 ий 26 апрельыште ола верч руш сарзывий дене кучедалмаште вуйым пыштен. Тудым тойымо вер кызыт «Болтушина гора» маналтеш.
10.08 – Тул пайрем
Тул Ава ден Тул оным жаплыме кече. Апшат-шамыч ден вӱргене гыч тӱрлӧ ӱзгарым велыше-влакын пайремышт.
14.08 – Мӱкш илян кече
19.08 – Саска илян кече
25-26.08 – Еш да Тиште Кугураклан (Кереметлан) кумалтыш пагыт
Кӱсӧ деч вара Султан Кереметыште гына кумалтыш эртаралтеш. Изирак керемет-влаклан Пошкырт кундемыште 24 август – шӱдыр йоген чарныме жап – деч вара (Персеиды метеоритный поток деч вара) тошто тылзын эртарат. Ожно кажне тиштын, кажне ешын посна кереметше лийын. Кажныжын посна лӱмжӧ улмаш, кумалтыш годым калык лӱмышт дене йодын. Тачысе кечылан верышт ден лӱмышт мондалташ тӱҥалыныт.
29.08 – Кинде илян кече
12 август – Тичмаш тылзе
27 август – У тылзе
СЕНТЯБРЬ ИДЫМ
1-9.09 – Покшым кува ден Покшым кугызалан пелештымаш
Кокияшым сайын куштышт манын. Покшым кува ден кугызалан кунам пелештымаш утларакшым кунам ӱден пытарыме деч шога. Ты жап марте ӱден пытарыме огыл гын, Покшым кува ден кугызалан варарак пелештыман.
14.09 – Кайыквусо илян кече. Вӱд йӱкшымӧ кече. Семон кече
14.09-14.10 – Вӱредышым чӱктымӧ жап (кумалтышым огыт эртаре) (Эрвел кундемыште)
Вӱредыш – шукерте огыл ош тӱня дене чеверласышым уштымо йӱла. Вӱредыш годым шукерте огыл колышылан шорыкым але моло вольыкым (вес тӱняштат вольыкан лийже манын) пуат. Вольыкым пуымаш кумалтышысе дечын кугун ок ойыртемалт, но колышылан пурла могыржо огыл, а шола могыржо пуалтеш. Йӱла радам колышын ныллыжлан лишыл.
21.09 – Вольык илян кече. Маска пайрем пура
Маска марий калыкын кугезыжлан, чодыра озалан шотлалтын. Шошым тудым «кынелтеныт» да шыжым «малаш пыштеныт». Кугезына-влак пӱртӱсым эскерен иленыт, маскан шошым кынелмыжым да шыжым малаш вочмыжым пӱртӱсын вашталтмыж дене кылденыт. Тидлан кӧра акрет жапыште маска кечын символжо лийын. Шыжым Маска пайрем годым кугезына-влак маскам кученыт але ашныме посна маскам «Юмылан пуэныт». Но тыште ӧраш нимолан. Шыжым уло пӱртӱс шошо марте малаш возеш – «кола», маскат – тыгак. Маска шылым кочмаш Юмо дек лишеммашым, тудын дечын изишак вийым йодын налмашым ончыктен. А телым илен лекташ вий моткоч шуко кӱлын. Илен-толын, маскам «Юмылан пуымым» чарненыт гынат, пайрем модмашым садак эртареныт, маскан рольжым иктаж еҥ модаш тӱҥалын. Тиде йӱлам финн-угор родына – хант калык – кызытат шуктен шога.
Шуко марий пайрем арня але утларак шуйна. Тидат. Тудым рашемдыме годым кугезына-влак тылзым онченыт – шыжым кече ден йӱд иктӧр лийме жап деч вара але тудын деч икмыняр кече ончыч тылзе тичмаш лиймым вученыт.
23.09 – Пызле кече. Шыже кечысавыртыш (кече ден йӱд иктӧр лиймаш)
Тиде кечылан пызлыгичке шуэш. Пызлым марий калык тӱрлӧ осал деч утараш полшышо пушеҥгылан шотла да жапла.
26.09 – Шыже кумалтыш почылтеш (Марий Элыште)
У ден катлыше тылзын икымше чырык жапыштыже эртаралтеш, тыгак – октябрь ден ноябрьыште.
27.09 – Свизын. Маска пайрем лектеш
Марий Свизын пайремын лӱмжӧ черкысе Воздвижений лӱм гыч лектын. Но тӱҥ йӱлаже марийынак кодын да эн ончычак Маска пайрем дене кылдалтын.
10 сентябрь – Тичмаш тылзе
26 сентябрь – У тылзе
ОКТЯБРЬ ШЫЖА але СӦС (СЕС)
8.10 – Покро шуматкече, тоштыеҥым уштымо кече
Йошкар-Ола воктенысе Мендӱр шӱгарлаште титак деч посна репрессийыште пуштмо-влакым уштымо кече.
9.10 – Тӱрек Суртанлан вуйым савымаш (Марий Турек район, Марий Эл)
Шнуй Тӱрек Суртаным ты кундемыште пеш чот пагалат. Садлан кажне ийын октябрьын кокымшо рушарнянже посна кӱсотышто чонан дене кумалтышым эртарат.
12.10 – Сонарзе кече
Тиде кече гыч теле сонарлымаш тӱҥалеш. Тиде кечын сонарзе-шамычлан, теле гоч пиал лийже манын, мераҥым кучаш тыршыман.
14.10 – Покро. Угинде пайрем. Шыже пайрем
Ожно у киндым шуко вере тиде кече марте кочкын огытыл. Тудым кочмо пайрем южо вере Шыже пайрем маналтын. Пайрем лектышым поген пытарыме дене кылдалтын.
17.10 – Таргылтыш кече
Калык ой почеш, таргылтыш-влак лач тиде кече марте коштыт. Тиде йӱд деч вара телылан малаш возыт.
16-24.10 – Еш да Тиште Кугураклан (Кереметлан) кумалтыш пагыт
27-30.10 – Мланде йыр кумалтыш – Ош Кугу Юмылан ош лудым витнен кумалмаш (Пошкырт кундем)
Кугече ден Шошо пайрем-шамыч мемнан деке тӱрлӧ кайык чоҥештен толмо дене кылдалтыныт гын, тиде кумалтыш – чоҥештен кайымышт дене. Кумалтыш тыгак вӱдкайыкым жаплыме дене кылдалтын, вет марий-влак вӱдкайыкым (лудым, южо вере – комбым) тиде тӱнян кугезыжлан шотлат (шарналтыза Кавасе ава лудо нерген легендым). Марий куштымашат (сӱан, тывырдык да тулеч моло) акрет жапыште вӱдкайык-влакын йолыштым тавымым, узо дене ава кайыкын модмыжым ончыкташ тыршыме дене шочын. Тиде кумалтыш Мишкан кундемыште ик эн кугу кумалтышлан шотлалтеш. Тудо утларакшым посна ер воктене эрта, тыгай ер «Мландылан пуымо ер» маналтеш. Кумалтыш тӱнялан негызым пыштыше вӱдкайыкын кавам, мландым, вӱдым да тулым иктыш ушен шогымыжым рашемда. Йӱла тиде кайык дене вес шошо марте чеверласымаш нерген ойла. Ер воктене Юмылан вӱдкайыкым – комбым але лудым – пуат (утларакшым – ош комбым). Комбо але лудо дене витнен кумалмаш ожно кажне кумалтыш почеш эртен. Тыгай кумалтыш ончыл кумалтыште йодмым Юмо деке шукташ полшен. Ош Кугу Юмылан ош лудым витнен кумалмаш кеҥеж гоч эртарыме кумалтышлаште Юмо деке вашкерак шужо манын эртаралтеш.
9 октябрь – Тичмаш тылзе
25 октябрь – У тылзе
НОЯБРЬ ЙӰШТӦ (КЫЛМЕ)
1 ноябрь – Шурмаҥше кече. Шыже илян
Шурмаҥше кече нерген Тӱкан Шур нерген возымаште вашлиялтеш. Пайрем шыжым кече ден йӱд иктӧр лийме жап ден эн кужу йӱд коклалан логалеш. Легендылаште Тӱкан Шур эртарыме йӱла кельт Самайнлан (Хэллуинлан) лишыл. Легенде почеш, тиде пайрем годым эн кугу карт вачышкыже шурмаҥше коваштым шоҥалын. Шурмаҥше кече нерген рашрак марий йӱлам шымлыше Александр Иликаевын пашалаштыже лудаш лиеш. Легенде-влакым лудаш гын, Шурмаҥше кече, але Шурмаҥше пайрем, йӱла радам тыгак марий Шорыкйоллан лишыл. Тиде пайрем Мланде кылмыме кече дене кылдалтын. Икманаш, астрономический жап деч изишак торлен да игече вашталтме жап дене келыштаралтын. Но тӱҥ шотышто садак шыжым кече ден йӱд иктӧр лийме жап ден эн кужу йӱд кокласе пайрем. А ятыр ожно тылзым ончен эртаралтын.
4 – Марий Эл Республикын кечыже
Марий Эл Республиклан 102 ий темеш.
25.11-5.12 – Теле Кӱсӧ кумалтыш
Теле Кӱсӧ кумалтыш Шочйол (Шорыкйол) пайрем дене пеҥгыдын кылдалтын. Ожно Шочйолым Кече пижме кече деч вара икымше изарня гыч тӱҥалыныт але у тылзе шочмым вученыт (коклан Кече пижме кече деч икмыняр кече ончычат тӱҥалын). Эн кужу йӱд деч вара але тиде жаплан логалше у тылзым вучымаш – ожсырак йӱла. Но пайремым эртарыме жап кугун модмылан кӧра шуко вере тудлан эн кужу йӱд деч ончыч, у тылзе шочмеке, пайрем тӱҥалме йӱлам шуктеныт – Шочйол деч ончыч у тылзын Теле Кӱсӧ кумалтышым эртареныт. Тылеч вара Шочйол тошто тылзынат пурен кертын.
8 ноябрь – Тичмаш тылзе
24 ноябрь – У тылзе
ДЕКАБРЬ ТЕЛЕ
4.12 – Теле кече
Калык ой почеш, тиде кечын мемнан кундемышкына Теле толеш. Теле – йӱдвел мардеж. Коми калыкын мифологийже почеш, тудо Тельпосиз (коми Тӧлпозиз – Теле пыжаш курык) курыкышто ила. Нунын йылмыштышт теле мардеж лиеш. Марий йылмыште гын тел ондак йӱдвел мардежым ончыктен кертын, вара – телым. Акрет жапыште лач Тельпосиз курыкым шукын мланде покшелне верланыше Мер курыклан шотленыт.
10.12 – Марий тиште кече
1775 ийыште лач тиде кечын Санкт-Петербургышто икымше марла книга, «Сочинения, принадлежащие к грамматике черемисского языка», лектын. Тудым озаҥ архиепископ Вениамин Пуцек-Григорович ямдылен.
19.12 – Тӱня юмын савыртыш кечыже, тиде тат гыч марий кумалтыш петыралтеш
19-26.12 – Марий юмыйӱлан чоткыдо пӱтӧ арняже (Марий Элыште)
21.12 – Кече пижме кече – Теле кечысавыртыш (эн кужу йӱд)
23-30.12 декабрь – Акрет Шочйол (Шорыкйол)
Акрет жапыште Шочйолым Кече пижме кече деч вара икымше изарня гыч тӱҥалыныт але у тылзе шочмым вученыт (коклан Кече пижме кече деч икмыняр кече ончычат тӱҥалыныт). Пайремым ик жап дене кылдаш манын, а тудо ондак у тылзын пурышаш улмаш, Пошкырт кундемыште ятыр вере Шочйол деч ончыч у тылзын Теле Кӱсӧ кумалтышым эртареныт. Тиде кумалтыш Шочйоллан кидым пыштыме кумалтышлан шотлалтын. Тылеч вара Шочйол тошто тылзынат пурен да эртен кертын.
8 декабрь – Тичмаш тылзе
23 декабрь – У тылзе
